”The Way we Were” – ψυχονευροβιολογία, ψυχοθεραπεία ζεύγους και ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης

Άρθρο: Γιώργος Μπρεκουλάκη
Ψυχολόγος – Συνθετικός Θεραπευτής

Επιμέλεια: Χαρούλα Ξανθοπούλου
Φιλόλογος

Στην αμερικανική κινηματογραφική ταινία “The Way we Were” (1973) η Katie (Barbra Streisand) είναι μια χειραφετημένη γυναίκα και ο Hubbell (Robert Redford) ένας δυναμικός άνδρας. Πριν το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο γνωρίζονται στο Κολλέγιο, όπου είναι φοιτητές, ενώ ο έρωτάς τους αρχίζει να ξετυλίγεται μετά τον πόλεμο όταν η Katie εργάζεται για ένα ραδιοφωνικό σταθμό και ο Hubbell, έχοντας υπηρετήσει στο Πολεμικό Ναυτικό, προσπαθεί να προσαρμοστεί στην πολιτική ζωή ως συγγραφέας – σεναριογράφος. Η Katie φαίνεται να έχει αφεθεί στη σχέση με τον Hubbell και να ζει στιγμές έντονης εγγύτητας με αποκορύφωμα την εγκυμοσύνη ενώ ο Hubbell δείχνει να εστιάζει στα επαγγελματικά του σχέδια στο Hollywood. Οι πρωταγωνιστές θα ζήσουν μια ρομαντική αγάπη με συγκρουσιακά συναισθήματα που δεν θα αντέξουν να διαπραγματευτούν ακολουθώντας ο καθένας από τους δύο ανεξάρτητη πορεία στην ζωή του.

Συμπεριφορές Συναισθηματικού Δεσμού (Attachment) στις Ενήλικες Ερωτικές Σχέσεις

Οι ερευνητές Hazan & Shaver (1987, 1994) έχουν παρουσιάσει ευρήματα σχετικά με τις στρατηγικές συναισθηματικού δεσμού που από τα παιδικά χρόνια έχουν διαπιστωθεί και στις ενήλικες ρομαντικές σχέσεις. Ειδικότερα έχουν ανακαλύψει τις ακόλουθες συναισθηματικές στρατηγικές: α. αναζήτηση σχέσης ζευγαριού με ασφαλή τρόπο, β. αναζήτηση σχέσης ζευγαριού με ανασφαλή- αποφευκτικό τρόπο και γ. αναζήτηση σχέσης ζευγαριού με ανασφαλή- αμφιθυμικό τρόπο. Αυτές οι στρατηγικές μπορούν να αναλυθούν σαν μια απάντηση στην ερώτηση: «Μπορώ να βασιστώ στον ερωτικό μου σύντροφο όταν τον έχω ανάγκη;» όσοι απαντούν «Ναι» στην παραπάνω ερώτηση είναι ερωτικοί σύντροφοι που αισθάνονται εμπιστοσύνη στη μεταξύ τους σχέση, έχουν ανοικτή επικοινωνία και έχουν την εμπειρία μιας ευέλικτης, συνεργατικής σχέσης.  Όσοι απαντούν «Ίσως» στην παραπάνω ερώτηση τείνουν να έχουν μια σχέση ανασφάλειας- αμφιθυμίας με δυσκολία στη διαχείριση των συναισθημάτων λύπης και θυμού και ανάγκη για αναγνώριση και αποδοχή. Όσοι απαντούν «Όχι» στην παραπάνω ερώτηση τότε η παρελθούσα ιστορία του ερωτικού τους συντρόφου χαρακτηρίζεται από κακοποίηση, εγκατάλειψη ή απόρριψη και δεν δίνει ελπίδα για μια ασφαλή σχέση. Στη στρατηγική ανασφάλειας- αποφυγής, ο ερωτικός σύντροφος αποφεύγει την εγγύτητα ή την εξάρτηση και βλέπει τους άλλους ως ανάξιους εμπιστοσύνης.

Συναισθηματικός Εγκέφαλος & Θεραπεία Ζευγαριού

Η γνώση για τη λειτουργία του εγκεφάλου (Cozolino, 2010) μπορεί να βοηθήσει ένα ζευγάρι να αποδεχτεί ευκολότερα τις μη συνειδητές συμπεριφορές του, όπως η αμυντικότητα ή η σύγκρουση, καθώς αυτές παρουσιάζονται ως ένα κομμάτι της εγκεφαλικής λειτουργίας απέναντι σε μια πραγματική ή φανταστική απειλή της εγγύτητας σε μια σχέση. Εξηγώντας τις ανώτερες και κατώτερες εγκεφαλικές συναισθηματικές διεργασίες, τα μέλη ενός ζευγαριού συνειδητοποιούν πως δεν είναι τόσο οι ίδιοι που μπορεί να αντιδρούν παρορμητικά αλλά περισσότερο μια πλευρά τους που κατευθύνεται από το μεταιχμιακό σύστημα (έδρα των συναισθημάτων) και μια άλλη τους πλευρά που κατευθύνεται από το νεοφλοιό (έδρα της λογικής). Με τον τρόπο αυτό τα μέλη ενός ζευγαριού κατανοούν όχι μόνο την ψυχολογική αλλά και τη βιολογική δυνατότητα να επιβληθούν σε αρρύθμιστες συναισθηματικές αντιδράσεις, απελευθερώνονται από συναισθήματα ντροπής, αποδέχονται τις εμπειρίες τους και αποκτούν πίστη στον αυτοέλεγχο της συμπεριφοράς. Η γνώση για τη λειτουργία του εγκεφάλου βοηθά το ζευγάρι να κάνει το βήμα από την αρνητική αυτοκριτική στην αποδοχή της σχέσης ώστε να μπορέσουν να υπάρξουν οι απαραίτητες αλλαγές.

Ψυχονευροβιολογία Ζευγαριού & Θεραπεία Ζευγαριού

Τα μέλη ενός ζευγαριού μαθαίνουν κατά την θεραπευτική διαδικασία ότι τα τραυματικά γεγονότα της ζωής είναι χαραγμένα στο μεταιχμιακό σύστημα του εγκεφάλου και ότι τα προβλήματα στη σχέση του ζευγαριού οφείλονται στην ατομική ιστορία του κάθε μέλους ξεχωριστά αλλά και στην μεταξύ τους αλληλεπίδραση (Atkinson, 2005). Ο φόβος, ο θυμός και ο πόνος που βρίσκονται κρυμμένα στις ασυνείδητες μνήμες ενεργοποιούνται σε καταστάσεις που ομοιάζουν με δυσλειτουργική επικοινωνία στη σχέση ενός ζευγαριού χωρίς να γίνεται αντιληπτή η σύνδεση του τωρινού αρνητικού συναισθήματος με το παλαιό τραυματικό βίωμα. Συχνά οι αντιδράσεις στο εδώ και τώρα δεν είναι κατανοητές μέχρι τα μέλη ενός ζευγαριού διερευνήσουν το παρελθόν τους με τη βοήθεια του θεραπευτή ζεύγους (Fishbane, 2013). Τα ευρήματα της νευροβιολογίας είναι χρήσιμα στην περίπτωση της άνισης κατανομής της δύναμης ανάμεσα στα ζευγάρια. Στην περίπτωση αυτή οι εμπλεκόμενοι σε ένα ζευγάρι συνειδητοποιούν ότι οι αγώνες ισχύος είναι ένα σημάδι ότι οι σύντροφοι είναι αποδυναμωμένοι συναισθηματικά και ότι επιλέγουν αυτούς τους αγώνες για να τραβήξουν την προσοχή του συντρόφου τους.

Η θεραπευτική άσκηση στην ενσυναίσθηση οδηγεί στην μετάβαση από τους αγώνες ισχύος στην επικοινωνία των προσωπικών και συλλογικών αναγκών, στην παραδοχή των αδυναμιών, στη φροντίδα και στην κατανόηση μέσα στο ζευγάρι.

Ανάπτυξη της Συναισθηματικής Νοημοσύνης στη Θεραπεία Ζευγαριού

Ο Θεραπευτής Ζεύγους που επιδιώκει την ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης στα ζευγάρια, δεσμεύεται στο να δημιουργήσει ένα αρκετά ασφαλές συναισθηματικό περιβάλλον στο οποίο το κάθε μέλος σε ένα ζευγάρι διερευνά τα συναισθηματικά μοτίβα επικοινωνίας, το κάθε μέλος ενθαρρύνεται να ενημερωθεί για την ατομική και δυαδική μη λεκτική επικοινωνία, να ανακαλύψει ασυνείδητες μνήμες που επηρεάζουν τη σχέση του ζευγαριού (Davila & Kashy, 2009).  Στη θεραπεία ζεύγους οι ερωτικοί σύντροφοι βασίζονται στον θεραπευτή για να παρέχει την συναισθηματική ρύθμιση απέναντι στις συνεχείς συγκρούσεις. Η ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης στη σχέση ενός ζευγαριού αναφέρεται στο να εκπαιδευτούν οι σύντροφοι στη γλώσσα των συναισθημάτων ώστε να μπορούν να εκτιμήσουν την επαφή μέσω των ματιών, τον τόνο και την ένταση της φωνής, τις κινήσεις του σώματος και τις εκφράσεις του προσώπου. Τα ζευγάρια μέσα από την εκπαίδευση στη συναισθηματική νοημοσύνη μαθαίνουν ότι οι μεταξύ τους διαφωνίες και συγκρούσεις είναι ευκαιρίες για να κερδίσουν μεγαλύτερη εγγύτητα στην σχέση τους γιατί ένας ερωτικός σύντροφος μπορεί να μην είναι εκπαιδευμένος στο να γνωρίζει ότι τα αρνητικά του συναισθήματα μπορούν να είναι ανεκτά και κατανοητά εφόσον εκφράζονται με αποδεκτό τρόπο.

Κατά τη διαδικασία ανάπτυξης της συναισθηματικής νοημοσύνης στη θεραπεία ζευγαριού (Gottman, 2011), τα μέλη ενός ζευγαριού ενθαρρύνονται από το θεραπευτή να ονομάζουν τα συναισθήματά τους, ώστε να μπορεί να περιορίζεται ο παρορμητισμός, να ηρεμεί το μεταιχμιακό σύστημα του εγκεφάλου και κατ’ επέκταση η επικοινωνία στο ζευγάρι να αποκτά συγχρονισμό και ευελιξία. Βέβαια, αυτό δεν είναι εύκολο για όλους – ειδικά στους θεραπευόμενους των οποίων η οικογένεια ή η κοινωνία δεν ενθάρρυναν τον συγχρονισμό και την ενσυναίσθηση. Στην περίπτωση αυτή απαιτείται εξάσκηση στην αναγνώριση των συναισθημάτων ξεκινώντας με τις σωματικές ενδείξεις που συνοδεύουν το συναίσθημα. Σημαντική επίσης είναι η άσκηση στην ικανότητα αυτό-κατευνασμού που προάγει τη συναισθηματική νοημοσύνη. Μια ψυχικά υγιής σχέση ζευγαριού περιλαμβάνει αφενός την ικανότητα του ατόμου να ηρεμεί τον εαυτό του κι αφετέρου τη δυνατότητα να καταφεύγει στον ερωτικό του σύντροφο για συναισθηματική ανακούφιση. Η αδυναμία του ερωτικού συντρόφου να ανταπεξέλθει στην ανάγκη για ανακούφιση είναι συχνό σημείο ρήξης στη σχέση του ζευγαριού. Η άσκηση στην αυτορρύθμιση δίνει την δυνατότητα στα μέλη ενός ζευγαριού να διαχειρίζονται τα συναισθήματά τους ώστε να επιτυγχάνεται η μείωση της έντασης. Η ικανότητα αυτό-κατευνασμού οδηγεί στην ισορροπία ανάμεσα στην αυτορρύθμιση και την αναζήτηση της ανακούφισης από τους άλλους αυξάνοντας την ψυχική ανθεκτικότητα των μελών ενός ζευγαριού.

Αντί Επιλόγου: The Way we Were

Οι άνθρωποι είμαστε οι αναμνήσεις μας και ενδεχομένως οι διορθωτικές εμπειρίες αυτών των μνημών. Οι στίχοι της μουσικής, της ταινίας, που έχει κερδίσει βραβείο oscar, περιγράφουν την δύναμη των αναμνήσεων που φωτίζουν τον νου και αφήνουν μια γλυκιά μελαγχολία των καλύτερων χρόνων των πρωταγωνιστών.

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία:

Atkinson, B. (2005). Emotional intelligence in couples therapy: Advances from neurobiology and the science of intimate relationships. New York: Norton.

Clulow, C. (2001). Attachment theory and the therapeutic frame in adult attachment and couple psychotherapy: The Secure Base in Practice and Research. Philadelphia: Brunner Routledge.

Cozolino, L. J. (2010). The neuroscience of psychotherapy: healing the social brain. New York: Norton.

Cordova, J. V., Gee, C. B., & Warren, L. Z. (2005). Emotional skillfulness in marriage: intimacy as a mediator of the relationship between emotional skillfulness and marital satisfaction. Journal of Social and Clinical Psychology, 24, 218- 235.

Fishbane, M. D. (2013). Loving with the brain in mind: Neurobiology & Couple Therapy. New York: Norton.

Fosha, D., Siegel. D., Solomon, M. (2009). The healing power of emotion: affective neuroscience, development and clinical practice. New York: Norton.

Gottman, J. M. (2011). The science of trust: emotional attunement for couples. New York: Norton.

Johnson, S.M. (2000). Emotionally focused couples therapy: Creating a secure bond. In F. M. Dattilio (Eds), Comparative treatments in relationship dysfunction, pp. 163-185. New York: Springer.

Hazan, C. &  Shaver, P. R. (1987). Romantic love conceptualized as an attachment process. Journal of Personality and Social Psychology, 52: 511-524.

Hazan, C. &  Shaver, P. R. (1994). Attachment as an organizational framework for research on close relationships. Psychological Inquiry 5: 1- 22.

Schore, A.N. (1994). Affect Regulation and the Origin of the Self: The Neurobiology of Emotional Development. Mahwah, NJ: Erlbaum.

Siegel, D. (2012). The developing mind: how relationships and the brain interact to shape who we are. New York: Guilford Press.

Solomon, M.F. (1994).  Lean on me: the power of positive dependency in intimate relationships. New York: Simon & Schuster.