Κατερίνα ΛυσιόβαΆρθρο: Κατερίνα Λυσιόβα
Εκπαιδευτικός και Ψυχολόγος
Επιμέλεια: Ροδοθέα Αμπανάβα
Φιλόλογος – Γλωσσολόγος
Τα παιδιά εντυπωσιάζουν με τον αυθορμητισμό τους, την ειλικρίνεια και την δίψα τους να μάθουν, να μεγαλώσουν, να διαμορφώσουν μια ταυτότητα. Αναλαμβάνουν λειτουργικούς ρόλους ανάμεσα μας και ανάμεσα στο παιδικό κοινωνικό δίκτυο που διαμορφώνουν. Ετεροπροσδιορίζουν την αυτοεικόνα τους ανάλογα με τις αντιδράσεις των άλλων και μαθαίνουν μεγαλώνοντας να συνυπάρχουν λειτουργικά. Και όλα αυτά, τα θέλουν εδώ και τώρα με έναν αξιολάτρευτο παρορμητισμό.
Κάθε παιδί έχει διαφορετικό ταμπεραμέντο, διαφορετική ιδιοσυγκρασία. Συχνά μπερδεύουμε τα στοιχεία που συστήνουν τη ιδιοσυγκρασία με εκείνα που καθορίζουν την προσωπικότητα. Οι Thomas, Chess, Birch, Hertzig και Korn (1963), κατέληξαν σε 9 βασικά χαρακτηριστικά του παιδικού ταμπεραμέντου μετά από πολυετή μελέτη σε 84 οικογένειες, 133 παιδιά από τριών μηνων έως την ενηλικίωση τους. Πιο αναλυτικά:
- Επιπεδο δραστηριότητας του παιδιού
- Ρυθμικότητα (κανονικότητα)
- Βαθμός προσέγγισης ή αποφυγής
- Ικανότητα προσαρμογής
- Αισθητηριακά όρια
- Βαθμός αντιδραστικότητας
- Ποιότητα διάθεσης
- Επίπεδο Προσοχής (βαθμός απόσπασης)
- Διάρκεια προσοχής (παρατεταμένη προσοχή).
Σε αντίθεση με το ταμπεραμέντο, τα σταθερά χαρακτηριστικά μιας προσωπικότητας είναι οι στόχοι που θέτει, τα κίνητρα, η αυτοεικόνα (αυταξία του), οι αμυντικοί μηχανισμοί που επιλέγει, και οι στρατηγικές αντιμετώπισης προβλημάτων (McAdams & Pals, 2006). Οι γνωστοί πέντε παραγοντες του Eysenk, που αναλύονται εν συνεχεία.
Ένα παιδί μπορεί να έχει, λοιπόν, κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που το ωθούν να επιλέγει έντονες ή ήπιες δραστηριότητες, να έχει προτιμήσεις, χόμπι, εξαιρετικές επιδόσεις σε συγκεκριμένα αντικείμενα (σπορ, λογοτεχνική ανάγνωση, παιχνίδια όπου μπορεί να ανταπεξέλθει με ευκολία ή αλλά που το δυσκολεύουν και τα αποφεύγει λογω δυσκολίας για την παρατεταμένη προσοχή). Όλα αυτά ανήκουν στην ιδιοσυγκρασία του και δεν αποτελούν αμετάβλητα και πάγια χαρακτηριστικά προσωπικότητας. Εξού το ρήμα “είσαι” ή εκφράσεις του τύπου “το παιδί αυτό είναι …” πρέπει να αποφεύγονται γιατί προκαλούν σύγχυση στο παιδί και καθρεφτίζουν τις προσδοκίες που διαμορφώνουν οι μεγάλοι γι’ αυτό. Οι χαρακτηρισμοί οδηγούν τα παιδιά όπως και τους ενήλικες σε τάση επιβεβαίωσης τους και συχνά είναι ικανοί να αμβλύνουν τις προσπάθειες αυτοβελτίωσης, εξέλιξης, προσωπικής ανάπτυξης, ή ακόμα και να κλείσουν τους δρόμους για νέα μάθηση, να επηρεάσουν την μνήμη και να λειτουργήσουν προβλεπτικά όπως μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία.
Η προσωπικότητα ενός παιδιού αντίθετα, που διαμορφώνεται μέσα από ποικίλους παράγοντες φύσης και περιβάλλοντος, μπορεί να αναδειχθεί από την εσωστρέφεια ή εξωστρέφεια του, την συγκαταβατικότητα του, την ευσεινηδησία του, τη συναισθηματική σταθερότητα του και τη δεκτικότητα του στις εμπειρίες (οι 5 παράγοντες του Eysenk). Όμως, όλα αυτά τα χαρακτηριστικά βρίσκονται σε διαδικασία ανάπτυξης καθώς και οι νευρωνικές συνδέσεις του εγκέφαλου του, πράγμα που σημαίνει πως ένα παιδί δεν “είναι” αλλά έχει δυνητικά πιθανότητες “να γίνει …. ένα παιδί” καθώς πειραματίζεται με τις συμπεριφορές και τις αντιδράσεις που μιμείται και επομένως η προσωπικότητα του διαμορφώνεται συνεχώς. Αν προστεθούν εδώ και οι επισημάνσεις νευροψυχολογων πως η λήψη αποφάσεων σχετίζεται με τη συναισθηματική κατάσταση στην όποια βρίσκεται κάποιος τη στιγμή εκείνη και επιπλέον μπορούν να επηρεάσουν την απόφαση/ διαμόρφωση μιας άποψης τα οπτικά ερεθίσματα που λαμβάνει ο εγκέφαλος τη δεδομένη στιγμή, γίνεται κατανοητό ποσό εύκολο είναι για ένα παιδί κυρίως να διαμορφώσει ένα απλοϊκό γνωστικό σχήμα και να κρίνει ως καλή ή κακή μια συμπεριφορά που ενδέχεται να απορρίψει ή να υιοθετήσει στη συνεχεία. Ως απόδειξη της πλαστότητας του εγκέφαλου και των δυνητικών αλλαγών που μπορούν να προκύψουν στα traits χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, οι Vaidakis και Voutou (1984) έδειξαν ότι η κοινωνική απομόνωση μπορεί να προκαλέσει μεταβολές στο σύστημα αμύνων (νορεπινεφριδικο και ντοπαμινεργικο) και επομένως να ωθήσει τα απομονωμένα άτομα σε υψηλοτέρα επίπεδα στρες, δυσκολίες διαχείρισης των στρεσογόνων γεγονότων, αυξημένη καχυποψία, μειωμένη επιθυμία για κοινωνικές επαφές. Ένα απομονωμένο άτομο οδηγείται λοιπόν πιο εύκολα στην εσωστρέφεια ενώ αν εκτεθεί σε διαφορετικό περιβάλλον μπορεί να αναδεχθεί σε έντονα εξωστρεφές. Όπως επίσης υπάρχουν και ενδείξεις μειωμένου όγκου φαιός ουσίας που συσχετίζεται με την εσωστρέφεια, την αμφισβήτηση της αξιοπιστίας των άλλων και τη δυσκολία στις διαπροσωπικές σχέσεις (Livingstone & Srivastava, 2014).
Οι σημαντικοί άλλοι με τους οποίους συναναστρέφεται ένα παιδί (γονείς, εκπαιδευτικοί, φίλοι, συγγενείς) οφείλουν να γνωρίζουν ότι τα στοιχεία που συνθέτουν την προσωπικότητα τους, διαμορφώνονται συνεχώς και δεν είναι πάγια ενώ παράλληλα κάθε παιδί διαθέτει ένα κράμα από ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά που καθορίζουν τις επιθυμίες του, τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα του, τις αδυναμίες του, πράγματα δηλαδή που θα διευκολύνουν τη μάθηση και αλλά που θα αποστραφεί λογω δυσκολιών. Αν διαπιστώνουμε αυτά τα στοιχεία στις αλληλεπιδράσεις μας με τα παιδιά, μπορούμε να ενισχύσουμε τη μάθηση, να αυξήσουμε την αυτοπεποίθηση τους, να τα βοηθήσουμε να βρουν εναλλακτικούς τρόπους να φτάσουν στο στόχο τους και να τα διδάξουμε να είναι αισιόδοξα, θετικά προσκείμενα στις νέες προκλήσεις και ανθεκτικά στη ματαίωση.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Eysenck, H. J., & Eysenck, S. G. B. (1965). “The Eysenck personality inventory”
Livingstone, K. M., & Srivastava, S. (2014). Personality and positive emotion. Handbook of positive emotions, 82-99.
McAdams, D. P., & Pals, J. L. (2006). A new Big Five: fundamental principles for an integrative science of personality. American psychologist, 61(3), 204.
Thomas,A., Chess,S., Birch,H., Herzig,M. & Korn,S. (1963). “Behavioural individuality in early childhood”, New York:New York University Press
Vaidakis, Ν., & Voutou, Α. (1984). ” The biological substrate of interpersonal bonds” Sciences, 7, 127-171