Ο Βλαδίμηρος Σολοβιόφ και το νόημα του έρωτα

Κείμενο:  Οδυσσέας Διαμάντης
Ψυχολόγος

Επιμέλεια: Μαρία Κουσαντάκη

Μία από τις πλέον όμορφες και ενδιαφέρουσες κυκλοφορίες της φετινής χρονιάς είναι η κομψή και εύληπτη πραγματεία «Το νόημα του έρωτα», του Βλαδίμηρου Σολοβιόφ. Ο Βλαδίμηρος Σολοβιόφ ήταν Ρώσος φιλόσοφος, θεολόγος, ποιητής και φυλλαδιογράφος που έζησε στο δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα (1853-1900), καταγόμενος από εύπορη και καλλιεργημένη οικογένεια. Είχε επιχειρήσει να ασχοληθεί με την ακαδημαϊκή διδασκαλία στον τομέα της φιλοσοφίας από τον Ιούνιο του 1876, αλλά ύστερα από μερικά χρόνια, το 1881, η πορεία του διακόπτεται οριστικά λόγω των φιλελεύθερων πεποιθήσεών του. Το ακαδημαϊκό κατεστημένο δεν ήταν φιλικά διακείμενο απέναντί του. Επιπλέον, είχε εκφράσει δημοσίως την άποψη ότι έπρεπε να δοθεί χάρη στους δολοφόνους του τσάρου Αλέξανδρου Β΄, γεγονός το οποίο τον έριξε σε δυσμένεια. Έζησε ως επί το πλείστον ως φιλοξενούμενος σε σπίτια και εξοχικά φίλων του διανοουμένων. Ασχολήθηκε με θέματα αισθητικής, λογοτεχνικής κριτικής, θεολογίας και φιλοσοφίας.

Η πιο ευκολοδιάβαστη πραγματεία του είναι το ομώνυμο έργο του για το νόημα του έρωτα. Το έργο αποτελεί ανασύνθεση πέντε άρθρων που είχαν εκδοθεί ως σειρά ημιαυτόνομων άρθρων σε φιλοσοφικό περιοδικό της εποχή του. Το βασικό πρόβλημα που τίθεται στην πραγματεία είναι το αν ο έρωτας έχει ως στόχο την αναπαραγωγή του είδους ή αν επιτελεί κάποιον άλλον σκοπό. Μέσα από μια πολύ ενδιαφέρουσα και συνεκτική συλλογιστική, στην οποία εμπλέκονται οι πλατωνικές θέσεις για τον έρωτα και ο χριστιανικός μυστικισμός που ήταν συστατικό στοιχείο μιας μεγάλης μερίδας των Ρώσων διανοουμένων του 19^ου αιώνα, ο Βλαδίμηρος Σολοβιόφ καταθέτει μια ποιητική αντίληψη για τον ρόλο του έρωτα στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων και στην παγκόσμια ιστορία.

Ο Σολοβιόφ αναλαμβάνει πρώτα να αποδείξει ότι λειτουργία του σαρκικού έρωτα δεν είναι απλώς η αναπαραγωγή. Κομίζει το ακόλουθο επιχείρημα: οι κατώτατες μορφές ζωής τείνουν να αναπαράγονται σε μαζική κλίμακα, κατά εκατοντάδες ή και χιλιάδες. Παρατηρείται πως όσο ανεβαίνει κανείς προς τις ανώτερες μορφές ζωής θα διαπιστώσει μια τάση προς όλο και μικρότερο αριθμό απογόνων από κάθε αναπαραγωγική πράξη. Παράλληλα, οι ανώτερες μορφές ζωής έχουν πιο στενές και στοργικές σχέσεις μεταξύ άρρενος και θήλεος. Συνεπώς, καταλήγει κανείς στο συμπέρασμα πως στον άνθρωπο η ερωτική πράξη είναι αποσυνδεδεμένη πλήρως από την αναπαραγωγή του είδους.

Ακόμη, καταρρίπτεται στο κείμενο η άποψη ότι οι γόνοι ενός μεγάλου έρωτα γίνονται συνήθως σπουδαίοι άνθρωποι του πνεύματος, των τεχνών ή της πολιτικής. Αναφέρονται για τον λόγο αυτό παραδείγματα από την πραγματική ζωή και την παγκόσμια λογοτεχνική κληρονομιά, όπου ο έρωτας είτε παράγει αδιάφορους για την τύχη της ανθρωπότητας απογόνους είτε ο έρωτας δεν καταφέρνει να μεταφραστεί σε αναπαραγωγή λόγω των εμποδίων που του τίθενται. Έτσι, η δημοφιλής θεώρηση του 19^ου αιώνα πως ο έρωτας έχει ως στόχο την αναπαραγωγή του είδους τίθεται υπό αμφισβήτηση.

Από την μεριά του ο Σολοβιόφ ορίζει ως σαρκικό έρωτα την κατ’ αποκλειστικότητα έλξη μεταξύ ανθρώπων διαφορετικού φύλου (αμοιβαία ή μονόπλευρη) τα οποία θα μπορούσαν να έχουν μεταξύ τους συζυγική σχέση. Ο ανθρώπινος –σαρκικός- έρωτας είναι για τον φιλόσοφο το μέσον δια του οποίου κατανικάται ο εγωισμός μας και αναγνωρίζουμε απόλυτη και αδιαμφισβήτητη αξία σε ένα άλλο πρόσωπο. Με την κατανίκηση του εγωισμού δεν υπονοείται κάποια εκμηδένιση της προσωπικότητας του εκάστοτε ανθρώπου. Τουναντίον, όταν ο άνθρωπος παύει να είναι εγωιστής πλέον μπορεί να αντικρίσει με ειλικρίνεια τον εαυτού και τους άλλους και να συνδεθεί ουσιαστικά μαζί τους. Άφοβα αναγνωρίζει την ιδιαίτερη αξία που αποδίδει στον εαυτό του και στους άλλους. Έτσι, η ζωή γίνεται μεστή νοήματος, καθώς όλοι αναγνωρίζονται ως άξιοι και μοναδικοί. Για να υπερνικηθεί ο εγωισμός σε οποιαδήποτε φάση της φυσικής και κοινωνικής ιστορίας, θα πρέπει ο κάθε άνθρωπος να στρέψει την προσοχή του σε ένα άλλο πρόσωπο, το οποίο χάρη στην αντικειμενική του ύπαρξη και στην επίσης αντικειμενική του διαφορετικότητα, επιτρέπει να υπάρχει μια μόνιμη αυτοεπιβεβαίωση και ανταλλαγή μεταξύ διαφορετικών πλην ίσων οντοτήτων. Με την ένωση άρρενος και θήλεος, η ανθρώπινη ατομικότητα αγγίζει την πληρότητα, αυτό που ο φιλόσοφος ονομάζει «απόλυτο περιεχόμενο» και το ταυτίζει με την ιδέα περί θεού.

Η ανωτέρω αντίληψη παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Για την εποχή της, εμπεριέχει πολύ προοδευτικά στοιχεία. Αναγνωρίζει, έστω συγκαλυμμένα και κάτω από έντονους θρησκευτικούς παραλληλισμούς και μυστικιστικές αναφορές, το γεγονός ότι το αρσενικό και το θηλυκό φύλο (sex) είναι διαφορετικά αλλά ίσα. Αρκετά σοβαρή είναι και η μομφή του Σολοβιόφ απέναντι σε μέρη του κλήρου και των πιστών που υμνούν μια άνευ όρων σεξουαλική εγκράτεια η οποία τελικά δεν εξασφαλίζει ούτε μακροζωία ούτε κάποια ηθική ανύψωση σε όσους την ακολουθούν. Σε κάποια σημεία οι παραλληλισμοί ίσως μοιάζουν συγκεχυμένοι και όχι τόσο προφανείς στο σήμερα (πχ σχέση άρρενος-θήλεος και Χριστού-Εκκλησίας), ενώ ορισμένες μυστικιστικές ιδέες περί καθολικής ενότητας των πάντων μαρτυρούν μια έντονη επιρροή από τον ανατολικό μυστικισμό. Φυσικά, είναι εμφανής η πλατωνικής φύσεως έμφαση στο ημιτελές κάθε ατομικής ύπαρξης: μόνο που ο Πλάτων θέτει την γνώση ως βάση του έρωτα ενώ ο Σολοβιόφ την πίστη.

Εν κατακλείδι, η πραγματεία του Βλαδίμηρου Σολοβιόφ είναι ένα εξαιρετικό δείγμα γραφής της ρωσικής υπερβατικής φιλοσοφίας του 19^ου αιώνα πάνω σε ένα διαχρονικό θέμα. Οι αναγνώστες και οι αναγνώστριες θα έκαναν καλό στον εαυτό τους αν το διάβαζαν: στην εποχή των ερωτικών –φευ- τηλεπαιχνιδιών όπου παρατηρείται μια πρωτοφανής έκπτωση επί του ανθρώπινου συναισθήματος και της αισθητικής, μία φωνή η οποία μας καλεί να δώσουμε μια απόλυτη αξία στο πρόσωπο του Άλλου στην ζωή μας δεν βλάπτει.

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία

Σολοβιόφ, Βλαδίμηρος. Το νόημα του έρωτα. Εκδόσεις Αρμός (2018)