Δέσποινα ΠάνουΆρθρο: Μαρία Μπούτση
Υπεύθυνη Βιβλιοθήκης-Μουσείου Λαϊκής Τέχνης & Ιστορίας Δήμου Σαλαμίνας
Επιμέλεια: Δέσποινα Πάνου
Κοινωνική Ανθρωπολόγος
Ο Γεώργιος Παπαϊσιδώρου ή Παπασίδερης γεννήθηκε στη Σαλαμίνα στις 14 Σεπτεμβρίου του 1902 και ήταν το πέμπτο από τα εννέα παιδιά της οικογένειας του Χρήστου Παπαϊσιδώρου και της Αικατερίνης θυγ. Παναγιώτη Μπούνταλη. Αποφοιτώντας από το Δημοτικό σχολείο, απασχολήθηκε σε βαριές εργασίες όπως αυτή του αγρότη, του ναύτη σε εμπορικά καϊκια και ως καραγωγέας, έως ότου αφιερώθηκε εξ’ ολοκλήρου στο τραγούδι (Τσεβά, 2000)
Το 1923 υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία στο ναυτικό και το 1928 συναντήθηκε με τον συνεργάτη της «Columbia» κύριο Λαμπρούλια, ύστερα από μεσολάβηση του Σαλαμίνιου λαουτιέρη Σιδέρη Ανδριανού, επαγγελματία μουσικού από οικογένεια μουσικών, που ήταν κουμπάρος του Λαμπρούλια και φίλος αγαπητός του Παπασίδερη. Πληροφορούμαστε πως έκατσαν ώρες μαζί, συζήτησαν, τραγούδησαν και ο έμπειρος Λαμπρούλιας ενθουσιάστηκε και του πρότεινε να συνεργαστεί με την εταιρεία. Κάτι που φυσικά έγινε! Ο Γιώργος Παπασίδερης βρέθηκε, έτσι, να ηχογραφεί το πρώτο του τραγούδι σε ηλικία 26 ετών. Αφού έγινε η ηχογράφηση, η «μήτρα» μεταφέρθηκε στην Αγγλία όπου έγινε η αναπαραγωγή σε δίσκους 78 στροφών, οι οποίοι ήλθαν στην Ελλάδα μετά από έξι μήνες, το 1929, οπότε κυκλοφόρησε και ο πρώτος του δίσκος (Δρίβας & Μπόυτση, 1996).
Το τραγούδι αυτό ήταν αμανές και οι στίχοι του ήταν:
«Έχω πολλά παράπονα
στο στήθος μου γραμμένα
πότε θα ‘ρθεί αυτή η στιγμή
να στα πω ένα – ένα»
Από τότε μέχρι το 1972 τραγούδησε αδιάκοπα δεκάδες τραγούδια σε δίσκους. Στην αρχή ηχογράφησε ορισμένους αμανέδες, είδος τραγουδιού που, όπως γίνεται κατανοητό, απαιτεί ερμηνευτή με τεράστιες φωνητικές δυνατότητες. Επίσης, τραγούδησε και ρεμπέτικα τραγούδια των Μάθεση, Τούντα, Περιστέρη, Σκαρβέλη, Μπαρούση, Ψυριώτη (Πάλλας, 1999).
Την εποχή αυτή, αρχές του 1930, έπαιρνε απ’ την «Οdeon» 1.000 δρχ. για κάθε τραγούδι, ενώ, καθώς οι φωνητικές του δυνατότητες το επέτρεπαν, ηχογραφούσε πολλά τραγούδια μέσα σε μια ημέρα. Έτσι κάποια φορά, παρουσία του αδελφού του Δημήτρη, ηχογράφησε σε μια μέρα τριάντα τραγούδια παίρνοντας το μυθικό, για την εποχή αυτή, μεροκάματο των τριάντα χιλιάδων δραχμών.
*Ο τραγουδιστής με τη σύζυγο του Αφροδίτη-Βίτα Τσεβά (Πηγή: Προσωπικό Αρχείο)
Το 1931 παντρεύτηκε την Αφροδίτη (Βίτα) θυγ. Ισιδώρου Τσεβά και το 1932 απέκτησαν το μοναδικό τους παιδί, τον αγαπητό στη Σαλαμίνα γιατρό Χρήστο Παπαϊσιδώρου (+ 1992).
*Ο Γιώργος Παπασίδερης με τον επίσης Σαλαμίνιο Μίμη Ανδριανό (Πηγή: Προσωπικό Αρχείο)
Το Νοέμβρη του 1940 ο Γιώργος Παπασίδερης, συμβάλλει κι αυτός στην εμψύχωση του Ελληνικού στρατού, που πολεμούσε στην Αλβανία γράφοντας τα τραγούδια: «Μες της Κλεισούρας τα βουνά» και «Μέρα και νύχτα με το ντουφέκι». Κατά τη διάρκεια της Κατοχής τραγουδούσε κι άλλα, όπως τα: «Με δόξα να γυρίσετε», «Να’ μουν πουλί να πέταγα ψηλά στην Αλβανία», «Και σεις βουνά της Κορυτσάς». Για τα τραγούδια αυτά τον κατάτρεχαν οι Ιταλοί και έτσι τα ηχογράφησε σε δίσκους αργότερα, το 1947. Σημαντική είναι η συνάντηση του με τη Σοφία Βέμπο που συζήτησαν για τη φυγή τους στην Αίγυπτο, από όπου η Βέμπο έφυγε, ενώ ο Παπασίδερης έμεινε. Οι Ιταλοί τον είχαν στοχοποιήσει και ένα βράδυ τον ξυλοκόπησαν άγρια, την περίοδο που τραγουδούσε στο κέντρο «΄Ελατος» στην Ομόνοια (Τσεβά, 2000).
Κατά τη διάρκεια της καριέρας του, πήγε σε κάθε γωνιά της Κεντρικής Ελλάδας από Ήπειρο, Θεσσαλία, Ρούμελη, σε Εύβοια, Αττική, Πελοπόννησο καθώς και σε αρκετά νησιά, ενώ το 1972 πήγε στο Σικάγο της Αμερικής για ένα μήνα.
Στη δισκογραφία εκτός από την «Columbia» συνεργάστηκε και με άλλες εταιρείες όπως: «Οdeon», «Parlophon», «His Master Voice», «Dore» και άλλες. Έχει ηχογραφήσει δεκάδες τραγούδια, όπου απ’ αυτά τα μισά περίπου είναι δικά του (στίχοι) και τα άλλα μισά παλιά δημοτικά τραγούδια (στίχοι και μουσική), που άλλα τραγούδησε όπως ήταν και άλλα συμπλήρωσε με στίχους του γιατί ήταν ξεκομμένα δίστιχα. Έχει γράψει, επιπλέον, στίχους για τραγούδια που έχουν ερμηνεύσει άλλοι τραγουδιστές. Ο Παπασίδερης διέσωσε δεκάδες παλιά δημοτικά από βέβαιο θάνατο και τα παρήγαγε ξανά δίνοντάς τους «ζωήν αιώνιoν» (Δρίβας & Μπούτση, 1996)!
Σε κάθε χωριό που πήγαινε και ιδιαίτερα στ’ απομακρυσμένα, επειδή δεν υπήρχαν ξενοδοχεία για να μείνει, συνήθως τον φιλοξενούσαν άνθρωποι του τόπου που είχαν τη δυνατότητα. Τις ώρες της ανάπαυλας συζητούσε με τους ντόπιους και κατέγραφε παλιά τραγούδια ολόκληρα ή ελλιπή τα οποία ηχογραφούσε και διέσωζε. Στις περιοχές που πήγαινε να τραγουδήσει, πολλές φορές έπρεπε να μείνει μέρες για τις εκεί γιορτές, γάμους κ.λ.π. και τον συνόδευε σχεδόν πάντα η σύζυγός του, η οποία ήταν απαραίτητη για τη διαμονή και την εμψύχωση του στα μεγάλα γλέντια που διατηρούσε ζωντανά για μέρες ολόκληρες. Χαρακτηριστικό της δύναμης του είναι, ότι πολλές φορές μετά από τριήμερα γλέντια, με ελάχιστη διακοπή 2-3 ωρών ανάμεσα στα 24ωρα, παράγγελνε άλλη ορχήστρα ξεκούραστη για να συνεχίσει άλλο τόσο «γλέντι», γιατί οι μουσικοί της πρώτης είχαν πάθει υπερκόπωση (Δρίβας & Μπούτση, 1996).
Ένα άλλο σπουδαίο έργο που μας πρόσφερε ο Γιώργος Παπασίδερης, είναι ότι μας έδωσε ταλέντα στη μουσική και το τραγούδι, που αλλιώς μπορεί να είχαν χαθεί. Πιο συγκεκριμένα, στις περιοδείες που έκανε γνώριζε νέους μουσικούς και τραγουδιστές και σε όσους διέβλεπε ταλέντο τους έφερνε στην «Columbia» σαν συνεργάτες του, που ξεκινούσαν την καριέρα τους κάνοντας δίσκο μαζί του. Με αυτό τον τρόπο πολλοί απ’ αυτούς που βοήθησε ο Παπασίδερης στα πρώτα τους βήματα είναι σήμερα αναγνωρισμένοι και μερικοί κορυφαίοι στο είδος τους. Αναφέρουμε ενδεικτικά τον Γιώργο Κόρο, τον Γιάννη Βασιλόπουλο, τη Σοφία Κολλητήρη και την Τασία Βέρρα. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία του Γιάννη Βασιλόπουλου, όπου μας εξιστορεί: «Δούλευα σε πανηγύρια, σε γάμους κ.λ.π. Μετά με είχε ακούσει σ’ ένα πανηγύρι στην Πάτρα και μ’ έφερε μετά στην Αθήνα και πρωτογραμμοφώνησα, ήταν ο πρώτος μου δίσκος με τον Παπασίδερη» (Παπαδάκης, 1983).
Στην Σαλαμίνα ο Γιώργος Παπασίδερης τραγουδούσε στα μεγάλα πανηγύρια της Παναγίας της Φανερωμένης ανελλιπώς επί 25 έτη, στα μαγαζιά του Παναγιώτη Σκαλίθρα και Σωτήρη Παπασωτηρίου (Πούφη), της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, στο Αιάντειο (Μούλκι), στα μαγαζιά του Βασίλη Βασιλείου (Σπανού) και στου Χρήστου Γαβριήλ (Κολωνάκη). Επίσης, της Αγίας Μαρίνας στην Κακή – Βίγλα στο μαγαζί του Ντίνου Πούτου (Τσεβά, 2000).
*Σπάτα (1954), Ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Από αριστερά: Παναγιώτης Σαρίκας, Βασίλης Σαλέας, Γιώργος Παπασίδερης & Νίκος Σαραγούδας (Πηγή: Προσωπικό Αρχείο)
Κατά τη διάρκεια της καριέρας του συνεργάστηκε επίσης με άριστους σολίστες!
Στο κλαρίνο με τους: Νίκο Καρακώστα, Κώστα Γιαούζο, Απόστολο Σταμέλο, Νίκο Ρέλλια, Γιώργο Ανεστόπουλο, Βασίλη Σαλέα τον παλιό, Χαράλαμπο Μαργέλη, Τάσο Χαλκιά, Βάϊο Μαλιάρα, Αντώνη Λαβίδα, Παναγιώτη Πέππα (από Θήβα), Παναγιώτη Κοκοντίνη, Γιάννη Βασιλόπουλο, Βασίλη Μπατζή, Πέτρο Καλύβα, Θανάση Σαλέα, Νίκο Ξηρό, Γιάννη Κυριακάτη, Θόδωρο Αγα- πητό, Γιάννη Καραγιάννη, Κώστα Ανατσαλόπουλο και Γιώργο Καρακό.
Στο βιολί με τους: Δημήτρη Σέμση (Σαλονικιό), Γιάννη Δραγάτση (Ογδοντά-κη),Γιώργο Κόρο, Αλέκο Αραπάκη, Ιάκωβο Ηλία, Ανέστη Αρβανιτόπουλο, Θεμιστοκλή Αγγελή, Δημήτρη Λαβίδα, Παναγιώτη Σαρίκα και Γιώργο Αραπάκη.
Στο λαούτο: Μακρόχρονη υπήρξε η συνεργασία του με τον συμπατριώτη του Σιδέρη Ανδριανό και τους Μήτσο Κωνσταντίνου ή Ψαρά και Απόστολο Κλαπαδώρα.
Στο ούτι: Αγάπιο Τομπούλη και Νίκο Σαραγούδα.
Στο σαντούρι: Κώστα Παλαιολόγο, Χρήστο Μαρίνο ή Χιώτη, Αλέκο Γκαραβέλη, Γιάννη Ζαφειρόπουλο, Δημήτρη Μπενέτο, Μανώλη Φιστιξή και Νίκο Καρατάσο.
Επίσης με τους: Λάμπρο Σαββαϊδη ή Λάμπρο στο κανονάκι, και Λάμπρο Λεονταρίδη ή Λάμπρο λυρατζή στη λύρα.
Στο τραγούδι με τους: Δημήτρη Καλλίνικο – Τσούση ή Δημήτρη Αραπάκη, Κώστα Καρύπη, Κώστα Ρούκουνα, Μήτσο Ατραϊδη, Νίκο Σαραγούδα, Βαγγέλη Σωφρονίου, Αντώνη Νταλγκά, Μιχάλη Μενιδιάτη, Δημήτρη Φραγκούλη, Κώστα Σκαφίδα, Γεωργία Μηττάκη, Ρόζα Εσκενάζυ, Ρίτα Αμπατζή, Μαρίκα Πολίτισσα, Μαριάννα Χατζοπούλου, Γιασεμή Καταρτζόγλου, Σοφία Κολλητήρη, Τασία Βέρα, Μαρία Φλωροπούλου και φυσικά με τους Σαλαμίνιους: Προκόπη Καλιότσο, Μίμη Ανδριανό, Γιάννη Φερλέμη, Γιάννη Μπούτση, Δημήτρη Φράττη και Γιώτα Μπούκη.
Η φωνή του έμεινε αναλλοίωτη στο πέρασμα του χρόνου, γι’ αυτό και τραγουδούσε μέχρι τις τελευταίες μέρες της ζωής του. Λεπτομερέστερα, η τελευταία φορά που τραγούδησε ήταν στα Τρίκαλα της Κορινθίας, την ημέρα του Σταυρού (14/9) στο πανηγύρι και μετά από 24 μέρες απεβίωσε, στις 8 Οκτωβρίου του 1977 από ανακοπή. Ο κορυφαίος του δημοτικού μας τραγουδιού, άφησε την τελευταία του πνοή στο νησί που γεννήθηκε και έζησε (Δρίβας & Μπούτση, 1996).
Από τον πλούτο της δισκογραφίας του, ενδεικτικά αναφέρουμε 50 τραγούδια εκ των οποίων τα 20 είναι από τα πιο παλιά του, δηλαδή πριν το 1935, και τα 30 είναι από τα πιο γνωστά του που είναι και κλασσικά (Τσεβά, 2000).
Τα πρώτα τραγούδια
1. «΄Εχω πολλά παράπονα» Αμανές 1929
2. «Σαν το νεκρικό κερί Αμανές 1929
3. «Ποιος είδε τέτοιο θαύμα» Επιτραπέζιο 1930
4. «Ο Τσέλιος ο Βασίλης» Κλέφτικο 1930
5. «Εξήντα Κλέφτες είμαστε» Κλέφτικο 1930
6. «Πάρε Μαριώ τη ρόκα σου» Συρτό 1931
7. «Η Θεωνίτσα» Κλέφτικο 1931
8. «Σου είπα μάνα πάντρεψέ με» Τσάμικο 1931
9. «Βασίλω Καλαματιανή» Καλαματιανό 1931
10. «Στ’ Αναυπλιού το Παλαμίδι» Τσάμικο 1932
11. «΄Ολες οι Δάφνες» Τσάμικο 1932
12. «Θ’ αφήσω γένια και μαλλιά» Καλαματιανό 1932
13. «Ποιος ασίκης σαν εμένα» Καλαματιανό 1932
14. «Ρά Καμπάνα Παπαντήσε» Καλαματιανό 1933
15. «Συ που σέρνεις το χορό» Καλαματιανό 1933
16. «Η Εβραιοπούλα» Καλαματιανό 1934
17. «Λεμονάκι Μυρωδάτο» Καλαματιανό 1934
18. «Του Γάμου το τραγούδι» Καλαματιανό 1934
19. «Οι όμορφες της Λειβαδιάς» Τσάμικο 1934
20. «Γρίβα μ’ σε θέλει ο βασιλιάς» Τσάμικο 1935
Τα πιο γνωστά
- «Σαν πας πουλί μου στο Μωριά» Κλέφτικο
- «Κόρη που πας στον ποταμό» Καλαματιανό
- «Τριανταφυλλάκι θα γινώ» Συρτό
- «Πρωτομαγιά μου τάριξες» Τσάμικο
- «Μας πήρε το ποτάμι» Καλαματιανό
- «Αυτά τα μάτια τα γλυκά» Συρτό
- «Μαράθηκε η κιτρολεμονιά» Τσάμικο
- « Λαλούδι της Μονεμβασιάς» Συρτό
- «Σε ωραίο περιβόλι» Τσάμικο
- «Μπροστά χορεύει ο Αυγερινός» Συρτό
- «Στης ματζουράνας τον ανθό» Τσάμικο
- «Σαράντα παληκάρια» Τσάμικο
- «Πουλάκι ξένο» Τσάμικο
- «Σαράντα πέντε λεμονιές» Καλαματιανό
- «Πλάτανος» Τσάμικο
- «΄Ολες οι μελαχροινές» Συρτό
- «Μαρία Πενταγιώτισσα» Τσάμικο
- «΄Ενας Αητός» Τσάμικο
- «Το φεγγάρι κάνει κύκλο» Συρτό
- «Αμάραντος» Τσάμικο
- «Το πανηγύρι» Συρτό
- «Νάσαν τα νειάτα δυο φορές» Τσάμικο
- «Στην κεντημένη σου ποδιά» Συρτό
- «Ιτιά Μοσχοϊτιά» Τσάμικο
- «Πουλιά μου διαβατάρικα» Τσάμικο
- «Κάτω στου Βάλτου τα χωριά» Τσάμικο
- «Παπάκι» Καλαματιανό
- «Σήκω Διαμάντω» Τσάμικο
- «Συννέφιασε ο Παρνασσός» Τσάμικο
- «Καραϊσκάκης» Κλέφτικο
Χαρακτηριστικά, και ανάλογα του μεγέθους του έργου του Γιώργου Παπασίδερη, είναι τα σχόλια δύο σημαντικών προσώπων στο χώρο του δημοτικού τραγουδιού, της Δόμνας Σαμίου και του Γιώργου Κόρου. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την Σαμίου (1994):
«Ο Γιώργος Παπασίδερης και η Γεωργία Μητάκη είναι δύο μεγάλοι ερμηνευτές του δημοτικού τραγουδιού, ιδιαίτερα των τραγουδιών της Κεντρικής Ελλάδος με τα οποία ασχολήθηκαν και χαρακτήρισαν μια εποχή 30 – 40 χρόνων. Ο Γιώργος Παπασίδερης τραγούδησε με τέτοιο τρόπο αυτά τα τραγούδια που και σήμερα λέμε «αυτό είναι του Γιώργου». Το Γιώργο δεν τον γνώριζα προσωπικά αλλά επειδή 50 χρόνια ασχολούμαι με τη συλλογή και αναπαραγωγή δημοτικών τραγουδιών, από εμπειρία μου μπορώ να πω ότι ήταν κορυφαίος ερμηνευτής και έγινε μέτρο σύγκρισης της ικανότητος των άλλων».
Επίσης, σύμφωνα με τον Κόρο (1994):
«Ο Γιώργος Παπασίδερης κατ’ αρχάς ήταν πολύ καλός άνθρωπος, άξιος, δυναμικός και εργατικός. Στο χώρο του δημοτικού τραγουδιού άφησε εποχή. Πολλοί νέοι καλλιτέχνες σήμερα προσπαθούν να τον μιμηθούν. Η γνωριμία μου με τον Γιώργο Παπασίδερη υπήρξε σταθμός στη δισκογραφική του καριέρα».
Ο Γιώργος Παπασίδερης γνώρισε το νεαρό Γιώργο Κόρο σε συνεργασίες τους σε γάμους και πανηγύρια. Με το βέτο που είχε τότε απαίτησε να γίνει η πρώτη δισκογραφική δουλειά του Κόρου σ΄ ένα απ’ τα τραγούδια του, το 1952 στην «Columbia». ‘Ετσι, λοιπόν, τον βοήθησε να ξεκινήσει την καριέρα του!
Κλείνοντας άξιο αναφοράς αποτελεί ένα σχόλιο του ειδικού συλλέκτη δίσκων και συνεργάτη διαφόρων εταιρειών, Δημήτρη Ράνιου, για το Γιώργο Παπασίδερη. Το σχόλιο είναι γραμμένο σε μια σειρά δίσκων με τραγούδια του Παπασίδερη, της εταιρείας «MARGO», Μίνως Μάτσας & Υιός Α.Ε», που κυκλοφόρησε το Σεπτέμβρη του 1984. Η ίδια είναι γραμμένη και σε μια σειρά αντίστοιχων δίσκων, που κυκλοφόρησε η εταιρεία «ΕΜΙ-REGAL, EMIAL Α.Ε» το Μάρτη του 1986 (Δρίβας & Μπούτση, 1996).
«Το δημοτικό τραγούδι βρήκε στη φωνή του Γιώργου Παπασίδερη τον ιδανικό και τέλειο ερμηνευτή του. Πριν απ’ αυτόν, αλλά και μετά δεν βρέθηκε κανείς που να μπορέσει να τραγουδήσει τα δημοτικά όπως ο Παπασίδερης. Η ερμηνεία του Γιώργου Παπασίδερη ήταν και θα παραμείνει υποδειγματική και δεν αφήνει περιθώρια για μίμηση ή για σύγκριση. Φωνή μεστή, ρωμαλέα, που ανάλογα με την περίσταση γινόταν εκφραστική ή δυναμική. Χαρακτηριστικό της ανυπέρβλητης ερμηνευτικής του αξίας είναι ότι ο Γιώργος Παπασίδερης ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του σαν κορυφαίος ερμηνευτής και τερμάτισε μετά από 45 χρόνια πάλι σαν κορυφαίος» (Ράνιος, 1984).
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Δρίβας, Η. & Μπούτση, Μ. (1996). Κατάλογος έργων Σαλαμινίων Συγγραφέων. Σαλαμίνα.
Κόρος, Γ. (1994). Τηλεφωνική μαρτυρία από συνεργάτη του τραγουδιστή. Αθήνα.
Πάλλας, Γ. (1999). Τοπική ακουστική μαρτυρία κατοίκου του νησιού. Σαλαμίνα.
Παπαδάκης, Γ. (1983). Λαϊκοί πραχτικοί οργανωπαίχτες. Αθήνα: Εκδόσεις Επικαιρότητα.
Ράνιος, Δ. (1984). Μαρτυρία συνεργάτη του τραγουδιστή. Αθήνα.
Σαμίου, Δ. (1994). Τηλεφωνική μαρτυρία από συνεργάτη του τραγουδιστή. Αθήνα.
Τσεβά, Α. (2000). Τοπική ακουστική μαρτυρία κατοίκου του νησιού. Σαλαμίνα.