Μένη Κουτσοσίμου
Άρθρο: Μένη Κουτσοσίμου
Ψυχολόγος – Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας
ΜΔΕ στην Κοινωνική Ψυχιατρική-Παιδοψυχιατρική
Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής Παν/μίου Ιωαννίνων
Μεταδιδάκτωρ Ιατρικής Παν/μίου Ιωαννίνων στην Ποιότητα Υπηρεσιών
Το θέμα μας είναι ο ρόλος των επαγγελματιών που κινούνται στο χώρο της ψυχικής υγείας, η συμπεριφορά τους, η ηθική δεοντολογία τους, η επαγγελματική συμπεριφορά που επιδεικνύουν μεταξύ συναδέλφων… κοινώς το ‘προσωπείο’ τους… Πώς είναι άραγε ο βασιλιάς χωρίς ρούχα;Είναι κοινό μυστικό στο χώρο, ότι το επάγγελμα του Ψυχολόγου είναι είτε παρεξηγημένο είτε εξιδανικευμένο. Αυτή η αντίληψη αναπαράγεται συνέχεια με αποτέλεσμα να πέφτει το κύρος τόσο των επαγγελματιών, όσο και της ίδιας της επιστήμης.
Άραγε, υπάρχει καπνός χωρίς φωτιά;
Έχετε σκεφτεί πως εμείς οι ίδιοι, με τη συμπεριφορά μας, δημιουργούμε ενδεχομένως τις προϋποθέσεις για αυτού του είδους τις ριπές; Κατά καιρούς βρέθηκα αντιμέτωπη με δύσκολη συμπεριφορά ‘κακών, άξεστων και αλαζονικών’ ανθρώπων του χώρου, τόσο στο εργασιακό περιβάλλον, στο πλαίσιο άσκησης mobbing (ηθικής παρενόχλησης στο χώρο της εργασίας), όσο και σε διαπροσωπικές σχέσεις, μέσω προβολών και χτυπημάτων κάτω από τη ζώνη, εκεί όπου άλλα λέγονται κι άλλα υπονοούνται. Ένας χώρος όπου περιμένεις πως αυτοί που τον απαρτίζουν, έχουν λύσει τα δικά τους ‘μπερδέματα’, τα έχουν βρει με τον εαυτό τους, δεν έχουν απωθημένα, θεραπεύουν τις ψυχές άλλων… Κακά τα ψέματα. Ο χώρος αυτός δεν είναι αγγελικά πλασμένος. Δεν μπορούν όλοι οι θεραπευτές να γίνουν καλοί θεραπευτές και δεν μπορούν όλοι, ακόμη κι αν έχουν σπουδάσει, να ασκήσουν αυτό το επάγγελμα… χαίρομαι που έστω κι αργά το ξεκαθάρισα μέσα μου, με όποιο τίμημα, όταν πάλευα να καταλάβω το γιατί.
Να σας το θέσω σε άλλη βάση. Έχουμε την κρίση και την υπευθυνότητα να κάνουμε την αυτοκριτική μας και να μετρήσουμε τις αντοχές, τις ικανότητες και τις δεξιότητές μας; Πόσο έτοιμοι είμαστε να χειριστούμε τον εαυτό μας όταν κάτι μας βγάζει έξω από τη ρουτίνα μας, όταν συναντούμε την πρόκληση κατάματα, όταν δεν αντέχουμε τον ανταγωνισμό ή το δίκαιο των άλλων; Πώς γίνεται να έχουμε το ακαταλόγιστο, να μαγκώνουν οι υπόλοιποι στο διάβα μας, να νιώθουν μυρμήγκια μπροστά στην υπεροπτική τοποθέτησή μας ότι γνωρίζουμε κάθε δυνατό – ορατό και αόρατο – χειρισμό;
Θεραπευτής, αυτός ο άγνωστος… οι δύο όψεις του νομίσματος: Από τη μία πλευρά, ο γνώστης, ο έμπειρος, ο σύμβουλος, ο καθοδηγητής ή απλά ο λευκός χάρτης πάνω στον οποίο ο θεραπευόμενος θα αποτυπώσει τις διαδρομές των ψυχικών του διεργασιών, η αγκαλιά που θα κουρνιάσει ο θεραπευόμενος; Κι από την άλλη, εκείνος που έχει το ακαταλόγιστο, γνωρίζει τις τεχνικές, μετονομάζει την προβολή σε φταίξιμο του άλλου και χειρίζεται με περίτεχνο τρόπο οτιδήποτε είναι ικανό να τον ξεσκεπάσει;
Λέγεται ότι οι θεραπευτές κουβαλούν τη δική τους συναισθηματική διαταραχή. Αλλά και ποιος άνθρωπος εν τέλει δεν την κουβαλά; Την τελευταία δεκαετία, γίνεται ιδιαίτερος λόγος για την προσωπικότητα των θεραπευτών. Όπως συμβαίνει σε όλα τα επαγγέλματα υγείας, ο κλάδος αυτός έχει να επιδείξει υψηλά ποσοστά παθολογικών καταστάσεων συγκριτικά με το γενικότερο πληθυσμό, κάτι που δικαιολογείται εν μέρει με την ψυχολογική πίεση που υφίστανται στο κλινικό τους έργο. Η συζήτηση μάλιστα περιστρέφεται γύρω από τη διαπίστωση του αν οι θεραπευτές είναι ευτυχισμένοι μέσα από την άσκηση του επαγγέλματός τους, ενώ τα ποσοστά ερευνών που έχουν πραγματοποιηθεί προς αυτή την κατεύθυνση αποδεικνύουν ότι αυτό δεν ισχύει.
Η διεθνής βιβλιογραφία αναφέρει ότι ένα σημαντικό ποσοστό φοιτητών επαγγελμάτων υγείας χρήζει φροντίδας ψυχικής και σωματικής υγείας, ενώ εντοπίζονται επίσης προβλήματα κατάχρησης ουσιών και αλκοόλ. Παρόμοια αποτελέσματα παρατηρήθηκαν σε έρευνες που έγιναν σε άλλες κατηγορίες επαγγελμάτων υγείας.
Η αντίληψη ότι το προφίλ και πιο συγκεκριμένα, η προσωπικότητα των θεραπευτών, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην επιλογή επαγγέλματος, εντοπίζεται πρωτίστως σε κείμενα του Έλληνα φιλοσόφου Αριστοτέλη, ο οποίος διερωτήθηκε για τους λόγους που ανιχνεύονταν η διάθεση μελαγχολίας στους ανθρώπους που ασχολούνταν με τον κόσμο των τεχνών, ως ποιητές και συγγραφείς.Μία κατηγορία άρθρων επιχειρεί τη διερευνητική προσέγγιση του θέματος. Υπάρχουν στοιχεία που επιβεβαιώνουν το γεγονός ότι οι εργαζόμενοι των επαγγελμάτων υγείας επιλέγουν αυτούς τους κλάδους και αναπτύσσουν μία ‘ιδιαίτερη σχέση’ με το επάγγελμά τους, κυρίως λόγω ψυχοπαθολογίας.
Σύμφωνα δε με έρευνες που έχουν γίνει, ο χώρος των επαγγελμάτων ψυχικής υγείας έχει να επιδείξει υψηλά ποσοστά προβλημάτων στις συζυγικές σχέσεις, χρήσης ουσιών και αυτοκτονιών, ποσοστά που αυξάνονται δραματικά μεταξύ του γυναικείου φύλου και συναντώνται ως προδιαθεσικοί παράγοντες μεταξύ και των φοιτητών των επαγγελμάτων υγείας. Εκείνο στο οποίο συμφωνούν οι περισσότεροι συγγραφείς, με διαφορετικό τρόπο ο καθένας, είναι ότι οι επαγγελματίες υγείας επηρεάζονται από τις συναισθηματικές αντιδράσεις των ασθενών τους, ανεξάρτητα από το αν αυτό οφείλεται στην προσωπικότητα του ασθενή, τη διεργασία της μεταβίβασης ή τον τρόπο της συνύπαρξής τους.
Όλα τα παραπάνω επιδέχονται ερμηνείας υπό το πρίσμα των προηγούμενων εμπειριών ζωής. Προσωπικές μαρτυρίες επαγγελματιών υγείας αναφέρουν ότι επέλεξαν το συγκεκριμένο επάγγελμα μέσα από εμπειρίες, πόνο και οδύνη που βίωσαν είτε από δικούς τους ανθρώπους, είτε βάσει δικών τους εμπειριών. Οι επιλογές ερμηνεύονται ως ασυνείδητες ενορμήσεις που προέρχονται από ψυχικές συγκρούσεις, πιθανόν λόγω άγχους και αδυναμίας στο να αντεπεξέλθουν σε προηγούμενες εμπειρίες ζωής, λ.χ. ασθένεια ή θάνατο συγγενικού τους προσώπου. Κι εδώ βρίσκεται το παράδοξο… η αναγκαιότητα της ενσυναίσθησης που αποζητείται εκ μέρους του θεραπευόμενου, αλλά και προσδιορίζει η θεραπευτική διαδικασία εκ μέρους του θεραπευτή, είναι εξ ορισμού μία επώδυνη διαδικασία, καθώς προϋποθέτει τη διάθεση εκ μέρους του δεύτερου να βουτήξει στα πιο απόκρυφα σημεία της ψυχής του πρώτου. Μία βουτιά από ψηλά, που κουβαλά πόνο, θυμό, τρόμο, απώλεια, σαν άλλοτε στοργικός γονιός.
Ποια όμως είναι η ιστορία του ‘ανθρώπου’ που οικειοποιείται τη μήτρα έκφρασης του θρήνου που φέρει ο θεραπευόμενος;
Ας μη γελιόμαστε, από μικροί μυούμαστε στις επιθυμίες των φροντιστών μας, από τους οποίους εντέλει ορίζεται η επιβίωσή μας. Μαθαίνουμε να εκφράζουμε τις ανάγκες μας με τον τρόπο που μας επιβάλλεται, προκειμένου να μας τις ικανοποιήσουν. Εκπαιδευόμαστε να αναγνωρίζουμε τις ανάγκες των «Σημαντικών Άλλων» και να τις ικανοποιούμε, αν αυτός είναι ο μοναδικός τρόπος να διασφαλίσουμε τα συναισθηματικά εχέγγυα (όπως η αγάπη) τα οποία χρειαζόμαστε προκειμένου να αποκτήσουμε μία πρωταρχική αυτοεκτίμηση.
Η απόφαση εν τέλει των νέων υποψηφίων ως προς την επαγγελματική τους επιλογή, φαίνεται να επηρεάζεται στον τομέα της υγείας, από ποικίλους συνειδητούς και ασυνείδητους παράγοντες. Σε συνειδητό επίπεδο, επιθυμούν την ακαδημαϊκή επιτυχία, την αναγνώριση, την επαγγελματική τους εξέλιξη, την ικανοποίηση της επιθυμίας τους να παρέχουν βοήθεια και την πιθανή εξασφάλιση της υστεροφημίας τους. Οι ασυνείδητες συσχετίσεις είναι δύσκολο να εντοπισθούν, θεωρείται όμως σχεδόν βέβαιο ότι η επιλογή της επαγγελματικής τους σταδιοδρομίας γίνεται στην έναρξη της εφηβείας τους ή και πολύ νωρίτερα.
Οι θεωρητικοί δίνουν την ερμηνεία της προσφοράς υπηρεσιών στο πλαίσιο άσκησης του επαγγέλματός τους, λόγω της έλλειψης προσοχής και της αδιαφορίας που πιθανό να βίωσαν στην παιδική τους ηλικία. Άλλοι πάλι κάνουν λόγο για το λεγόμενο ‘επαγγελματικό σύνδρομο προσφοράς βοήθειας’, όπου η ικανοποίηση του επαγγελματία σχετίζεται με την επιτακτική ανάγκη κάλυψης των αναγκών του πελάτη του, γεγονός που τον καθιστά επιρρεπή σε περίπτωση έκφρασης δυσαρέσκειας από την πλευρά του δεύτερου.
Τα συναισθήματα επομένως που ανακύπτουν από την πλευρά τους στο πλαίσιο της συναισθηματικής ανταλλαγής που έχουν με τον θεραπευόμενο, ενδέχεται να επηρεάσουν τόσο την ποιότητα της φροντίδας, όσο και την ψυχική τους υγεία, καθώς ο αντίκτυπός τους φαίνεται να συνδέεται άμεσα με εκδηλώσεις άγχους, από-επένδυση, εξάντληση και αδυναμία κρίσης τους, στην προσπάθειά τους να καλύψουν πιθανόν και τις δικές τους ανάγκες.
Απαντώντας σε μία μόνο ερώτηση, που τους φέρνει αντιμέτωπους με το είδος της σχέσης που τους προκαλεί δυσκολία σε καταστάσεις εικονικών σεναρίων θεραπευτικών συνεδριών, προκύπτει πως νιώθουν άβολα κάτω από τρεις συνθήκες:
- όταν καλούνται να φερθούν ανθρώπινα,
- όταν καλούνται να δράσουν ανθρωποκεντρικά,
- όταν καλούνται να αλληλεπιδράσουν με εξωτερικούς παράγοντες, όπως είναι η οικογένεια του ασθενή.
Δεν υποστηρίζω ότι δεν υπάρχουν καλοί Θεραπευτές. Το αντίθετο μάλιστα, υπάρχουν και πολλοί και καλοί.
Απλά προσπαθώ να δώσω το στίγμα της υπευθυνότητας που θα πρέπει να διέπει τη συμπεριφορά των λεγόμενων ειδικών. Δεν είναι λίγες οι φορές που έχω δει θεραπευτές να υιοθετούν στάση «Θεού», για να μην πω «Μάγου – Γκουρού». Όπως, επίσης, είναι πολλές οι στιγμές που αναρωτιέμαι για το ποιος κρίνει ποιον τελικά… όταν οι ίδιοι βιώνουν μία χαοτική ζωή… όταν οι ίδιοι βγάζουν μαχαίρια υπό την απειλή ενός ανταγωνισμού στο χώρο της εργασίας… όταν πατούν επί πτωμάτων για να κερδίσουν εις βάρος σου… όταν προσπαθούν να οδηγήσουν το θεραπευόμενο σε μονοπάτια που οι ίδιοι ουδέποτε μπαίνουν, άλλοτε φοβούμενοι την πιθανή αποτυχία τους, άλλοτε αρνούμενοι τις πραγματικές τους ανάγκες, άλλοτε εθελοτυφλώντας στο βωμό των κινήτρων… όχι δεν είναι ιδέα μου όλο αυτό που συμβαίνει εις γνώση μας.
Δεν παραβλέπω το γεγονός ότι και οι θεραπευτές είναι άνθρωποι και δικαιούνται κάποιο βαθμό σφάλματος. Διαφέρει όμως το να υποπέσει κάποιος ειδικός σε λάθος εκτίμηση από το να μην έχει την απαιτούμενη ηθική, τον ανάλογο επαγγελματισμό, και την απαραίτητη αυτογνωσία, προβάλλοντας ως άλλοθι το επάγγελμά του.
Συνεχίζεται…
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Brooks SK., Gerada C., Chalder T. “Review of literature on the mental health of doctors: Are specialists services needed?” Journal of Mental Health 2011:1-11 review-of-Drs-mental-health.pdf
Clode D. Emotional Helath: The Conspiracy of Silence among Medical Practitioners. A review of the literature for the Royal Australian College of General Practitioners. Thesis July, 2004 The_conspiracy_of_silence_-_emotional_health_among_Medical_Practitioners
Why doctors hide their own illnesses
why-doctors-hide-their-own-illnesses
When the doctors need doctoring