Φωτεινή ΜαυρογιώργηΆρθρο: Φωτεινή Μαυρογιώργη
Ψυχολόγος
Επιμέλεια: Κωνσταντίνος Χασαπλαδάκης
Φιλόλογος
Πατέρας σκότωσε το γιο του και αυτοκτόνησε. «Την πράξη μου αυτή την έκανα για να απαλλάξω το δεύτερο γιο μου από το δυσβάστακτο βάρος να φροντίζει τον αδερφό του». Αυτό έγραψε, σύμφωνα με πληροφορίες, σε ιδιόχειρο σημείωμα 85χρονος, ο οποίος δολοφόνησε με έξι σφαίρες τον 49χρονο γιο του μέσα στο σπίτι του. Ο ηλικιωμένος δράστης, ο οποίος στη συνέχεια αυτοκτόνησε με το ίδιο περίστροφο, είχε προμελετήσει το έγκλημα και είχε αφήσει στο κομοδίνο ιδιόχειρο σημείωμα που εξηγούσε τους λόγους της πράξης του. Ο 85χρονος είχε σχεδιάσει –όπως και τελικά έπραξε- να δολοφονήσει το γιο του που αντιμετώπιζε σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα, να αυτοπυροβοληθεί και να αφήσει την κληρονομιά του στο δεύτερο παιδί του.
Αυτή ήταν μία από τις ειδήσεις που απασχόλησαν την κοινή γνώμη στην διάρκεια του καλοκαιριού. Το φαινόμενο της “επεκτεινόμενης αυτοκτονίας” ή της δολοφονίας-αυτοκτονίας αναφέρεται στην ανθρωποκτονία που ακολουθείται από την αυτοκτονία του δράστη, μέσα σε μία εβδομάδα. Ορισμένοι ειδικοί θεωρούν ότι οι ανθρωποκτονίες είναι απλά μία παρενέργεια της αυτοκτονίας, όπου η συγκεκριμένη απόφαση κάποιου να αυτοκτονήσει επισπεύδει μία αντιληπτή ανάγκη να σκοτώσει τους άλλους. Άλλοι εμπειρογνώμονες υποστηρίζουν ότι η δολοφονία-αυτοκτονία δεν εμπίπτει ούτε στην κατηγορία των ανθρωποκτονιών ούτε σε αυτήν των αυτοκτονιών, αλλά στην πραγματικότητα είναι μία ξεχωριστή συμπεριφορά. Μολονότι υπάρχουν ορισμένοι κοινοί παράγοντες κινδύνου μεταξύ των δραστών ανθρωποκτονίας, αυτοκτονίας και δολοφονίας-αυτοκτονίας, η τελευταία συμπεριφορά έχει κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Αν και η “επεκτεινόμενη αυτοκτονία” είναι ένα σπάνιο γεγονός, δημοσιεύεται εκτενώς στα μέσα ενημέρωσης και, ως εκ τούτου, τέτοια γεγονότα θεωρούνται ότι αυξάνονται σε συχνότητα. Στη συνέχεια, ακολουθεί μία σύντομη ανασκόπηση της βιβλιογραφίας για το συγκεκριμένο φαινόμενο.
Βιολογικοί παράγοντες
Παρά την ώθηση σε όλες τις κοινωνικές και συμπεριφορικές επιστήμες να εξετάσουν τους οργανικούς παράγοντες που οδηγούν σε βίαιη συμπεριφορά, στην πραγματικότητα υπάρχουν λίγες έρευνες που εξετάζουν την επίδραση των οργανικών παραγόντων στη δολοφονία-αυτοκτονία. Στην ολοκληρωμένη μελέτη του για την αυτο-καταστροφική βία, ο Αμερικανός ψυχίατρος James Gilligan (1992) υπέθεσε ότι η τεστοστερόνη παίζει κάποιο ρόλο σε αυτή τη μορφή επιθετικότητας. Συμμετέχοντες στην έρευνά του ήταν νεαροί κρατούμενοι άνδρες οι οποίοι κάποτε επέδειξαν αυτοκτονική και βίαιη συμπεριφορά προς τους άλλους. O Bourgeois (1991), επίσης ψυχίατρος, εντόπισε μία συσχέτιση μεταξύ χαμηλών επιπέδων σεροτονίνης στον εγκέφαλο, παρορμητικότητας, αυτοκτονίας ή / και δολοφονίας. Σε έρευνα που αφορά ειδικότερα τη δολοφονία-αυτοκτονία, ο Rosenbaum (1990) ανακάλυψε ότι οι δράστες δολοφονίας-αυτοκτονίας διαφέρουν κατά πολύ από τους δράστες της ανθρωποκτονίας. Ενώ στην περίπτωση της “επεκτεινόμενης αυτοκτονίας” οι δράστες ήταν στην πλειοψηφία άνδρες και 75% καταθλιπτικοί, στην περίπτωση της δολοφονίας οι δράστες ήταν 50% άνδρες, δεν έπασχαν από κατάθλιψη ενώ περιλαμβάνονταν και γυναίκες.
Η ψυχολογία της “επεκτεινόμενης αυτοκτονίας”
Η θεωρία που συνδέει την ανθρωποκτονία με την αυτοκτονία δεν είναι κάτι καινούριο. Η ψυχαναλυτική προσέγγιση, στην πραγματικότητα, έχει εδώ και καιρό προτείνει μία σύνδεση μεταξύ δολοφονικών και αυτοκτονικών τάσεων. Η εκτεταμένη ενασχόληση του Freud με το ασυνείδητο, βοήθησε τους φοιτητές ψυχολογίας, όπως την εγγονή του, να διαπιστώσουν ότι “οι επιφάνειες αντανακλούν μόνο μία πτυχή των ανθρώπινων κινήτρων και ότι κάθε ορατή πτυχή της ανθρώπινης συμπεριφοράς φέρει μέσα σε αυτή και το ακριβώς αντίθετό της”. Σημαντική υπήρξε η συμβολή της ιδέας του Freud για την ενόρμηση του θανάτου. Αυτή η έννοια συνοψίζεται από τον Charmaz (1980) στο βιβλίο του σχετικά με την κοινωνική πραγματικότητα του θανάτου: κατά την άποψη του Freud, τα ένστικτα του θανάτου βρίσκονται σε σύγκρουση με τα ένστικτα της ζωής κατά παρόμοιο τρόπο όπως το μη κοινωνικό Αυτό είναι σε σύγκρουση με το κοινωνικά διαποτισμένο Υπερεγώ. Στη συνέχεια, τα ένστικτα του θανάτου διαμεσολαβούνται από το Εγώ και καταλήγουν σε επιθετικές πράξεις εκτός του εαυτού.
Η συμπεριφορά αυτή ερμηνεύεται από τον Freud ως φυσιολογική. Όταν υπάρχει, ωστόσο, σοβαρή καταστολή των φυσικών ενστίκτων λόγω της πρόωρης παιδικής κακοποίησης, ακολουθώντας την φροϋδική λογική, μπορεί κανείς να θεωρήσει ότι το ένστικτο του θανάτου θα μπορούσε να προκύψει ως μια στρεβλωμένη μορφή. Ο ανθρωπολόγος Ernest Becker (1973), του οποίου οι θεωρίες για την ανθρώπινη αντίληψη του θανάτου είναι έντονα ψυχαναλυτικές, αντιμετωπίζει το φόβο του θανάτου ως ένα παγκόσμιο φαινόμενο, έναν φόβο που καταστέλλεται στο ασυνείδητο και τον οποίο οι άνθρωποι σε μεγάλο βαθμό αγνοούν. Ο φόβος του θανάτου, παρ’ όλα αυτά, μπορεί να οδηγήσει τα άτομα στον ηρωισμό αλλά και στην ανεύρεση αποδιοπομπαίων τράγων. Αποτυχημένες προσπάθειες επίτευξης ηρωισμού, σύμφωνα με αυτή την άποψη, μπορεί να οδηγήσουν σε ψυχική ασθένεια ή / και αντικοινωνική συμπεριφορά.
Η σχέση μεταξύ δολοφονίας και αυτοκτονίας έχει διερευνηθεί και από τον Menninger (1938). Μετά την σύλληψη του Freud περί αυτοκτονίας ή αυτο-δολοφονίας, ο Menninger υποστήριξε ότι η αυτοκτονία περιλαμβάνει την επιθυμία του ατόμου να σκοτώσει, να σκοτωθεί και να πεθάνει. Όσοι είναι επιρρεπείς στην αυτοκτονία είναι ανώριμα άτομα, καθηλωμένα σε πρώιμα στάδια ανάπτυξης.
Κοινωνιολογικοί παράγοντες
Μία ανάλυση σχετικά με τις αναφορές δολοφονιών (1887-1990) από τους Danson και Soothill (1996), οι οποίοι άντλησαν τα στοιχεία τους από τους London Times’ αποκαλύπτει ότι σε σύνολο 2274 δολοφονιών στο Ηνωμένο Βασίλειο το 6% ακολουθήθηκε από αυτοκτονία. Αυτή η μελέτη υποστηρίζει ότι η “επεκτεινόμενη αυτοκτονία” αφορά κυρίως οικογενειακές υποθέσεις, ειδικά στις περιπτώσεις των γυναικών δραστών. Υπάρχει ένα πολύ υψηλότερο ποσοστό Βρετανών ανδρών δολοφόνων-αυτοχείρων, σε γενικές γραμμές, με τους άνδρες να είναι πιο πιθανό να διαπράξουν τα εγκλήματά τους χρησιμοποιώντας όπλα, σε σχέση με τις γυναίκες. Σε αυτή την μελέτη, οι γυναίκες που διαπράττουν δολοφονία-αυτοκτονία είχαν την τάση, σε συντριπτικά ποσοστά, να σκοτώνουν τα παιδιά τους και στη συνέχεια να αυτοκτονούν. Οι άνδρες, από την άλλη πλευρά, είχαν την τάση να σκοτώνουν τις συζύγους ή τις συντρόφους τους.
Αξίζει να σημειωθεί ότι, το 1992, το περιοδικό της Αμερικανικής Ιατρικής Ένωσης εξέτασε την επιδημιολογία, τα πρότυπα, και τους καθοριστικούς παράγοντες της δολοφονίας-αυτοκτονίας και τόνισε την ανάγκη για συστηματική συλλογή δεδομένων, ώστε να μπορέσουν να αναπτυχθούν στρατηγικές πρόληψης (Marzuk, Tardiff, & Hirsch, 1992). Επίσης, στην περίπτωση της “επεκτεινόμενης αυτοκτονίας” αναφορικά με τη σχέση μητέρας/παιδιού, φάνηκε ότι μόνο ένα μικρό ποσοστό των μητέρων που διαπράττουν παιδοκτονία αυτοκτονούν. Οι μητέρες που δολοφονούν τα παιδιά τους συνήθως τα στραγγαλίζουν, τα πνίγουν ή τα μαχαιρώνουν. Η καταθλιπτική, αυτοκτονική μητέρα μπορεί να αντιληφθεί ψυχωτικά το παιδί της ως προέκταση του εαυτού της. Το κίνητρο μπορεί να πάρει την μορφή «ψευδούς αλτρουισμού», σύμφωνα με την έκθεση αυτή.
Σχετικά λίγα είναι γνωστά για το φαινόμενο της δολοφονίας-αυτοκτονίας. Η έκκληση του Αμερικανικού Ιατρικού Συλλόγου για περαιτέρω έρευνα, το 1992, δεν έχει εισακουστεί. Ιστορικά, τα άτομα που αυτοκτονούν έχουν θεωρηθεί ως εσωστρεφείς, σε αντίθεση με όσους στρέφουν την επιθετικότητά τους σε άλλους. Ίσως αυτός είναι ένας λόγος για τον οποίο η “επεκτεινόμενη αυτοκτονία” φαίνεται να αντιστέκεται σε κάθε είδους εξήγηση και σπάνια αποτελεί αντικείμενο έρευνας. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν ορισμένες κλινικές παρουσιάσεις που θα πρέπει να ευαισθητοποιούν τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας ώστε να είναι καχύποπτοι για τον κίνδυνο πιθανής δολοφονίας-αυτοκτονίας: ένας μεσήλικας άνδρας που έχει πρόσφατα χωρίσει ή έρχεται αντιμέτωπος με την επικείμενη αποξένωση από την σύντροφό του, είναι καταθλιπτικός και έχει πρόσβαση σε όπλα, ή ένας μεγαλύτερος άνδρας ο οποίος είναι ο κύριος φροντιστής της συζύγου του που είναι άρρωστη ή καταβεβλημένη, έχει πρόσφατα εμφανιστεί μία νέα ασθένεια στον άνδρα, κατάθλιψη και έχει πρόσβαση σε πυροβόλα όπλα. Η αξιολόγηση του κινδύνου πρέπει να περιλαμβάνει τον καθορισμό της πιθανότητας συμμετοχής όχι μόνο στην αυτοκτονία και στην ανθρωποκτονία, αλλά και στη δολοφονία-αυτοκτονία, ως δράστης ή θύμα.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Becker, E. (1973). The denial of death. New York: Free Press.
Bourgeois, M. (1991). Serotonin, impulsivity and suicide. Human Psychopharmacology: Clinical and Experimental 6, 31-36
Charmaz, K. (1980). The social reality of death: Death in contemporary America. Addison Wesley Publishing Company.
Gilligan, J. (1992). Violence: Our deadly epidemic and its causes. New York: Putnam and Sons.
Danson, L., & Soothill, K. (1996). Murder followed by suicide: a study of the reporting of murder followed by suicide in The Times 1887–1990. Journal of Forensic Psychiatry, 7(2), 310-322.
Marzuk, P. M., Tardiff, K., & Hirsch, C. S. (1992). The epidemiology of murder-suicide. Jama, 267(23), 3179-3183.
Menninger, K. A. (1938). Man against himself (Vol. 8). New York: Harcourt, Brace.
Rosenbaum, M. (1990). The role of depression in couples involved in murder-suicide and homicide. The American Journal of Psychiatry, 147(8), 1036.