Λευτέρης ΑνέστηςΆρθρο: Λευτέρης Ανέστης
Ματίνα Καπετανάκη
Επιμέλεια: Μαρία Κασσεροπούλου
Φιλόλογος
Προσέγγιση: Λευτέρης Ανέστης
Φοιτητής Ψυχολογίας
“Γυναικεία κακοποίηση και κοινωνική ιεραρχία: φεμινιστικό μοντέλο αιτιοπαθογένειας”
Η κακοποίηση των γυναικών αποτελεί ένα παγκόσμιο φαινόμενο που εμφανίζεται με πολλές μορφές, απειλεί τη βιοψυχοκοινωνική υγεία της γυναίκας και θίγει το θεσμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Παρόλο που οι μοντέρνες κοινωνίες θέλουν να θεωρούνται «μη ανεκτικές» στη βία, τα ποσοστά της γυναικείας κακοποίησης παραμένουν τρομακτικά. Ας μην ξεχνάμε τη δεδομένη αφανή εγκληματικότητα και τα καθημερινά περιστατικά άσκησης βίας, ο πραγματικός αριθμός των οποίων είναι αδύνατο να υπολογιστεί. Στο Μεξικό καθημερινά δολοφονούνται κατά μέσο όρο 14 κορίτσια και γυναίκες από άνδρες, ενώ ο αριθμός των γυναικών που χάνουν τη ζωή τους ετησίως ως θύματα εγκλημάτων τιμής ανέρχεται στις 5.000. Μολονότι ορισμένοι θεωρούν την άσκηση βίας από έναν άνδρα προς μία γυναίκα ως ένα φυσιολογικό και αναμενόμενο φαινόμενο, τα ποσοστά των περιστατικών βίας ανά τον κόσμο διαφέρουν, δείχνοντας έτσι πώς σημαντικό ρόλο παίζει το κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο.
Το πρόβλημα όμως δεν πρόκειται να λυθεί εάν εστιάζουμε την προσοχή μας σε μεμονωμένα περιστατικά και επενδύοντας στις ατομικές παρεμβάσεις. Βασικός στόχος των κοινωνιών σήμερα θα έπρεπε να είναι η πρόληψη του φαινομένου, η οποία ξεκινά με την ανίχνευση της «ρίζας» του προβλήματος, ένα ζήτημα με το οποίο καταπιάστηκαν επιστημονικές θεωρίες που ακολουθούν τη φεμινιστική προσέγγιση. Οι θεωρίες αυτές συνδύασαν κλασικούς αιτιολογικούς παράγοντες όπως είναι η δομή της σχέσης με τον άνδρα, η δομή της οικογένειας και η κατάχρηση ουσιών από τον άνδρα, με κοινωνικοπολιτικούς παράγοντες όπως η φτώχεια, η ανεργία και η παγκοσμιοποίηση. Εστίασαν, ωστόσο, την προσοχή τους στην υπόθεση ότι η κοινωνία είναι πατριαρχική και, επομένως, η άσκηση βίας από τον άνδρα προς τη γυναίκα συμβάλλει στην επιβολή και διατήρηση της πατριαρχίας.
Με άλλα λόγια, η ιεραρχία που υπάρχει στις κοινωνίες σήμερα νομιμοποιεί, ίσως και απαιτεί τη χρήση βίας από τον άνδρα για την αποφυγή της διατάραξης της κοινωνικής ομοιόστασης. Η θέση του άνδρα στην κοινωνία -ακόμα και σήμερα που ζούμε την εποχή της «ισότητας»- είναι ανώτερη από την αντίστοιχη της γυναίκας. Αυτό φαίνεται και από αρκετές έρευνες που μελετούν το εισόδημα των δύο φύλων σε ίδιες θέσεις εργασίας ή τις στάσεις των ανθρώπων για τις ικανότητες των δύο φύλων. Η πατριαρχία είναι μία μορφή ιεραρχίας και μία ιδεολογία ταυτόχρονα. Οι άνδρες ιεραρχικά διαθέτουν περισσότερη δύναμη, μέσα επιβολής και τελικά περισσότερα προνόμια από τις γυναίκες. Ωστόσο, αυτή η κατάσταση αντιμετωπίζεται ασυνείδητα ως φυσιολογική και από τον γυναικείο πληθυσμό, ο οποίος αποδέχεται την υποδεέστερη θέση.
Έρευνες, που ακολουθούν ποιοτική μεθοδολογία με την ανάλυση συνεντεύξεων, έχουν δείξει ότι οι γυναίκες – θύματα κακοποίησης παρουσιάζουν τους εαυτούς τους αβοήθητους, παραδομένους στην αντρική δύναμη και εξουσία. Φοβούνται το κοινωνικό στίγμα και πολλές φορές δεν εγκαταλείπουν ένα δηλητηριώδη γάμο, φοβούμενες ότι έτσι θα αποτύχουν στο ρόλο της καλής συζύγου που τους έχει επιβληθεί από την κοινωνία. Πολλές φορές, βέβαια, οι γυναίκες υπομένουν τη βία επειδή δεν είναι οικονομικά ανεξάρτητες και ζουν με την ψευδαίσθηση ότι η κατάσταση κάποτε θα βελτιωθεί. Από την άλλη, οι βίαιοι άνδρες αναφέρουν ότι αναγκάστηκαν να χρησιμοποιήσουν βία ως αντίδραση στην αμφισβήτηση της υπεροχής τους, ως μέσο για να επιβληθούν και να τιμωρήσουν ή να πειθαρχήσουν τη γυναίκα τους.
Τα παραπάνω δείχνουν ότι η πατριαρχική κοινωνία αποτελεί μία πραγματικότητα και η ενδοοικογενειακή βία που στοχοποιεί τη γυναίκα λειτουργεί ως καθρέπτισμα της κοινωνίας αυτής. Παρά τα σημαντικά βήματα προς την ισότητα, οι πεποιθήσεις περί εξουσιαστικής ανωτερότητας των ανδρών είναι βαθιά ριζωμένες στο συλλογικό ασυνείδητο και φυσιολογικοποιούν ως ένα βαθμό τη βία. Η ατομικιστική κουλτούρα επιμένει να εστιάζει σε ατομικούς και μονοδιάστατους παράγοντες και δεν μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τα ευρύτερα κοινωνικά και ιδεολογικά συστήματα που συμβάλλουν στη διαιώνιση του προβλήματος. Η συνειδητοποίηση της πραγματικής αιτιοπαθογένειας του φαινομένου και η επιμονή στις διεκδικήσεις του φεμινιστικού κινήματος κρίνεται απαραίτητη για την ανάπτυξη προληπτικών προγραμμάτων παρέμβασης και τον ουσιαστικό περιορισμό του φαινομένου.
Προσέγγιση: Ματίνα Καπετανάκη
Δικηγόρος
“Νομική προστασία της γυναίκας-θύμα ενδοοικογενειακής βίας”
«…Υπήρχαν δύο είδη κακοποιήσεων ή μάλλον τρία. Υπήρχαν οι βρισιές με βρώμικες λέξεις. Υπήρχε το ξέσκισμα του εγώ ή της προσωπικότητάς μου. Και ύστερα ήταν το τρίτο είδος, η σωματική κακοποίηση: να με χτυπά ή να κάθεται πάνω μου και να με βρίζει…και να με χτυπά. Έτσι, υπήρχαν τρία είδη κακοποιήσεων και, μερικές φορές, έρχονταν όλα μαζί. Μπερδεύονται όλα στο μυαλό μου, όταν προσπαθώ να ξεδιαλύνω αν ήρθαν έτσι σιγά-σιγά ή υπήρχαν πάντα.»
Το παραπάνω απόσπασμα από το βιβλίο Η κακοποιημένη γυναίκα του Λ. Ουόκερ περιγράφει με έντονο τρόπο το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας και πώς το βιώνει μια γυναίκα που είναι θύμα ενός τέτοιου εγκλήματος. Το πρόβλημα αυτό υφίσταται εδώ και αιώνες σε κάθε κοινωνία και είναι απόρροια του κοινωνικού κατασκευάσματος των φύλων και των πατριαρχικών προτύπων, όπου ο άντρας έχει εξουσία πάνω στη γυναίκα. Σύμφωνα με το Συμβούλιο της Ευρώπης, η ενδοοικογενειακή βία είναι η πρώτη αιτία θανάτου και αναπηρίας για τις Ευρωπαίες γυναίκες ηλικίας 16 έως 44 ετών, ξεπερνώντας μάλιστα τα τροχαία δυστυχήματα και τον καρκίνο. Κρίνεται, λοιπόν, επιτακτική η ανάγκη ενός θεσμικού και νομικού πλαισίου το οποίο θα προστατεύει τις γυναίκες σε τέτοιες καταστάσεις.
Σε διεθνές επίπεδο μέσω των Ηνωμένων Εθνών και σε ευρωπαϊκό μέσω της Ευρωπαϊκής Ένωσης, παρατηρείται μια εντατικοποίηση των δράσεων προς την ανάληψη δράσεων για την προστασία των γυναικών και τη δημιουργία ενός νομικού πλαισίου. Στην Ελλάδα, θεσπίστηκε ο νόμος 3500/2006 περί ενδοοικογενειακής βίας, ο οποίος ορίζει το πότε ασκείται βία και κυρίως προβλέπει τις νομικές διαδικασίες που μπορεί να ακολουθήσει το θύμα για την προστασία του.
Σύμφωνα με τον παραπάνω νόμο, ως ενδοοικογενειακή βία ορίζεται: «Κάθε σωματική, σεξουαλική ή ψυχολογική βία που ασκείται σε βάρος του θύματος από τον νυν ή πρώην σύζυγο ή από σύντροφο ή άλλα μέλη της οικογένειας». Ως βία λοιπόν νοείται όχι μόνο η σωματική αλλά και διαφορετικού είδους όπως η προσβολή της γενετήσιας ελευθερίας στην οποία περιλαμβάνεται και ο βιασμός, η εξύβριση, η απειλή και γενικότερα η προσβολή της προσωπικότητας του θύματος. Σε αυτές τις περιπτώσεις, το θύμα μπορεί να ασκήσει τις ποινικές διαδικασίες που προβλέπονται από τον νόμο.
Αρχικά, αν το θύμα υπέστη λεκτική ή ψυχολογική βία, μπορεί να καταγγείλει το συμβάν στην αστυνομία και να προβεί σε έγκληση, όπως η μήνυση, οπότε και ασκείται ποινική δίωξη στον θύτη. Στην περίπτωση όμως της άσκησης σωματικής βίας, έχουμε ένα αυτεπαγγέλτως διωκόμενο έγκλημα. Το θύμα δηλαδή δε χρειάζεται να καταθέσει μήνυση για να ασκηθεί η ποινική δίωξη. Στο παρόν σημείο οφείλεται να σημειωθεί η προνοητικότητα του νομοθέτη ο οποίος προσπαθεί να διευκολύνει το θύμα, καθώς πολύ συχνά τέτοιου είδους εγκλήματα δεν καταγγέλλονται λόγω του φόβου των θυμάτων ότι θα υποστούν αντίποινα από τον δράστη ή ότι θα γίνουν αντικείμενο ‘’κουτσομπολιού’’, φόβος που υπάρχει κυρίως στις μικρές κοινωνίες. Είναι επίσης υποχρεωτική η καταγραφή του συμβάντος από την αστυνομία και οποιαδήποτε παρακώλυση τιμωρείται. Τέλος, πρέπει να αναφερθεί ότι η άσκηση σωματικής βίας αποτελεί λόγο διαζυγίου με υπαιτιότητα του δράστη, ενώ το κατώτατο όριο αποζημίωσης για την ηθική βλάβη του θύματος ορίζεται στα 1.000 ευρώ.
Για τα πλημμελήματα ενδοοικογενειακής βίας, όπως οι σωματικές βλάβες, η παράνομη βία και απειλή, η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας (δεν περιλαμβάνεται ο βιασμός), προβλέπεται η ποινική διαμεσολάβηση. Είναι μια διαδικασία ενώπιον του Εισαγγελέα και αποτελεί μια προσπάθεια συμφιλίωσης μεταξύ θύτη και θύματος, η οποία γίνεται μόνο εφόσον το επιθυμούν και οι δύο. Προϋπόθεση για να ξεκινήσει είναι η ανεπιφύλακτη δήλωση του θύτη ότι: α) δε θα τελέσει οποιαδήποτε πράξη ενδοοικογενειακής βίας στο μέλλον και δέχεται να μείνει εκτός της κοινής κατοικίας για εύλογο χρονικό διάστημα, β) θα παρακολουθήσει ειδικό συμβουλευτικό-θεραπευτικό πρόγραμμα σε δημόσιο φορέα, γ) θα άρει ή θα αποκαταστήσει όσο είναι δυνατόν τις συνέπειες των πράξεών του και θα καταβάλλει χρηματική ικανοποίηση στο θύμα.
Ο νόμος 3500/2006 παρέχει επιπλέον τη δυνατότητα ασφαλιστικών μέτρων οπότε και μπορεί να διατάσσεται η απομάκρυνση του δράστη από την οικογενειακή κατοικία, η μετοίκηση του και η απαγόρευση να προσεγγίζει τους χώρους κατοικίας ή και εργασίας του θύματος, κατοικίες στενών συγγενών του, τα εκπαιδευτήρια των παιδιών και ξενώνες φιλοξενίας.
Σημαντική είναι επίσης η πρόβλεψη ότι τα θύματα ενδοοικογενειακής βίας δικαιούνται ηθική συμπαράστασης και αναγκαία υλικής συνδρομή από νομικά πρόσωπα δημοσίου ή ιδιωτικού δικαίου, που λειτουργούν ειδικά για τους σκοπούς αυτούς υπό την εποπτεία του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης και από κοινωνικές υπηρεσίες των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης. Οι αστυνομικές αρχές που επιλαμβάνονται υποθέσεων ενδοοικογενειακής βίας, στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων τους υποχρεούνται, εφόσον το ζητήσει το θύμα, να ενημερώσουν τους παραπάνω φορείς, ώστε να παρασχεθεί αμέσως η απαραίτητη, κατά περίπτωση, βοήθεια.
Συμπερασματικά, ο νόμος 3500/2006 φαίνεται να συμβάλει θετικά στην αντιμετώπιση του προβλήματος της ενδοοικογενειακής βίας και να προσφέρει σημαντικά εργαλεία στα θύματα για την προστασία των δικαιωμάτων τους. Κρίνεται επομένως σημαντική η ενημέρωση και η δημιουργία ενός κλίματος ασφάλειας στα θύματα προκειμένου να καταγγέλλουν ευκολότερα τέτοιου είδους εγκλήματα.
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Boonzaier, F. (2008). If the man says you must sit, then you must sit’: The relational construction of woman abuse: Gender, subjectivity and violence. Feminism & Psychology, 18(2), 183-206.
DeKeseredy, W. S. (2011). Feminist contributions to understanding woman abuse: Myths, controversies, and realities. Aggression and Violent Behavior, 16(4), 297-302.
Yllö, K. E., & Bograd, M. E. (1988).Feminist perspectives on wife abuse.In National Conference for Family Violence Researchers, 2nd, 1984, U of New Hampshire, NH, US. Sage Publications, Inc.
Καθημερινή (26/11/2005) «Η ενδοοικογενειακή βία πρώτη αιτία θανάτου για τις Ευρωπαίες».
Νέστωρ Κουράκης, Ελένη Αποσπόρη, Αθανασία Συκιώτου, Φωτεινή Α. Μηλιώνη (2006) Έμφυλη Εγκληματικότητα: Ποινική και εγκληματολογική προσέγγιση του φύλου, Αθήνα-Κομοτηνή, Εκδόσεις Αντώνη Ν. Σάκκουλα.
Νόμος 3500/2006 δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 232/Α’/24.10.2006.
Ουόκερ, Λ. (1989) «Η κακοποιημένη γυναίκα», μτφρ. Τ. Ανθουλιάς, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σελ.107.