Πάνος ΡοκίδηςΆρθρο: Πάνος Ροκίδης
Ψυχοθεραπευτής
Επιμέλεια: Στέλλα Πυρένη
Φιλόλογος
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
O Gabor Mate, γιατρός και συγγραφέας που το όνομά του έχει συνδεθεί με την ψυχολογία του τραύματος και των εξαρτήσεων, σημειώνει ότι «τα παιδιά δεν τραυματίζονται, επειδή πληγώνονται. Τραυματίζονται, επειδή είναι μόνα τους στον πόνο που βιώνουν» (Mate, 2021).
Η ζημιά που προκάλεσε το ψυχικό τραύμα, σε αρκετές περιπτώσεις, συνέβη στα πλαίσια μιας σχέσης. Η επούλωση του τραύματος και η αποκατάσταση της ζημιάς πάλι μόνο μέσα στα πλαίσια μιας σχέσης θα μπορούσε να επιτευχθεί. Η προσωποκεντρική θεραπευτική προσέγγιση ανήκει στην ανθρωπιστική σχολή και η σχέση που αναπτύσσεται στο θεραπευτικό πλαίσιο έχει ζωτική σημασία για την εξέλιξη της θεραπείας και την αλλαγή που επιθυμεί ο θεραπευόμενος για τον εαυτό και τη ζωή του. Ο Rogers θεωρούσε ότι μόνο μέσα στα πλαίσια της σχέσης και του κατάλληλου διευκολυντικού περιβάλλοντος μπορεί να επέλθει η θετική αλλαγή της προσωπικότητας που ο πελάτης επιθυμεί (Rogers, 1980).
Ο θεραπευτής χρειάζεται να είναι ατρόμητος, να επιστρατεύσει τη δύναμή του από τη μια για να αντέξει τον πόνο που αποκαλύπτεται και από την άλλη για να μεταφέρει στον πελάτη το μήνυμα ότι «εσύ δε φταις σε τίποτα».
ΤΡΑΥΜΑ
Στο τραύμα θα μπορούσαμε να πούμε ότι μιλάμε για την «ντροπή της ντροπής», όπως αντίστοιχα στη διαταραχή πανικού επικρατεί «ο φόβος του φόβου». Ως τραύμα ορίζεται η απάντηση στο ακραίο στρες που προκαλεί ένα εξαιρετικά δυσάρεστο γεγονός, που κατακλύζει το άτομο και την ικανότητά του να το αντέξει, το γεμίζει με συναισθήματα αβοηθησίας και πλήττει την αίσθηση που έχει για τον εαυτό του. Είναι μια δυνατή υποκειμενική εμπειρία που βιώνεται ως απειλή για τη ζωή, τη σωματική ακεραιότητα και τα λογικά του.
Το συναισθηματικό και ψυχολογικό τραύμα προκαλείται από αγχωτικά γεγονότα που το άτομο βιώνει ή παρακολουθεί, συνθλίβουν την αίσθηση της ασφάλειας και το κάνουν να νιώθει αβοήθητο και ευάλωτο. Το τραύμα ενδέχεται να προκληθεί από ένα και μόνο γεγονός, όπως ένα σοβαρό ατύχημα, μια φυσική καταστροφή, μια βίαιη επίθεση ή και από μια πιο παρατεταμένη βία ή κακοποίηση που μπορεί να διαρκεί και χρόνια (Havens, n.d). Για τον Kalsched οποιαδήποτε εμπειρία προκαλεί αβάσταχτο ψυχικό πόνο θα πρέπει να θεωρείται τραυματική (Kalsched, 1996).
ΜΕΤΑΤΡΑΥΜΑΤΙΚΟ ΣΥΝΔΡΟΜΟ
Το μετατραυματικό σύνδρομο (PTSD) είναι η ψυχολογική κατάσταση κατά την οποία η φυσική αποκατάσταση από το τραύμα δεν επέρχεται ή καθυστερεί. Συχνά, στο μετατραυματικό σύνδρομο το άτομο ξαναζεί το γεγονός μέσα από εφιάλτες ή flashbacks. Ενδέχεται να έχει προβλήματα συγκέντρωσης και ύπνου. Νιώθει μόνος και αποκομμένος. Τα συμπτώματα συχνά είναι επίμονα και έντονα και επιδρούν αρνητικά στην καθημερινότητα και τη λειτουργικότητα του ατόμου (Regel & Joseph, 2010).
ΤΡΑΥΜΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΟΚΕΝΤΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Η προσωποκεντρική προσέγγιση θεωρεί ότι το κατάλληλο περιβάλλον σε συνδυασμό με τη σχέση ανάμεσα σε πελάτη και θεραπευτή μπορούν να λειτουργήσουν θεραπευτικά. Ο Rogers (1959) θεωρούσε ότι σε ένα κοινωνικό περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από θετική άνευ όρων αποδοχή (unconditional positive regard), τα άτομα θα αναπτύξουν θετική αυτο-αποδοχή, ανεμπόδιστα από άμυνες και διαστρεβλώσεις και θα αυτοπραγματωθούν. Η άνευ όρων θετική αυτό-αποδοχή θα επιτρέψει στα άτομα να συμπεριλάβουν τις τραυματικές εμπειρίες στην ιστορία της ζωής τους και να έρθουν σε συμφωνία. Για παράδειγμα, η αποδοχή ότι στη ζωή συμβαίνουν απρόβλεπτα γεγονότα που είναι πέρα από τον έλεγχό τους είναι κάτι που μπορεί να ενέχει μεγάλη πρόκληση να αποδεχτεί ένα άτομο που διατηρεί έντονα, μη ρεαλιστικά πιστεύω για τη δικαιοσύνη που υπάρχει στον κόσμο και τον έλεγχο που είναι ικανό να ασκεί σε αυτόν. Μια τέτοιου είδους ασυμφωνία οδηγεί στο μετατραυματικό στρες και στους μηχανισμούς αποφυγής που επιστρατεύει το άτομο για να το διαχειριστεί (Joseph & Linley, 2005, 2006).
Στο θεραπευτικό πλαίσιο με τον ενσυναισθητικό συντονισμό (empathic attunement) στιγμή προς στιγμή, δίνεται έμφαση στην ολότητα της εμπειρίας του πελάτη, συμπεριλαμβάνοντας τη σωματική εμπειρία του. Οι οργανικές καταστάσεις αποκαλύπτουν στοιχεία και για την ιδιοσυγκρασία του ατόμου αλλά και για τους τρόπους που θα μπορούσε να ανακουφιστεί. Διαμέσου της στιγμής προς στιγμή σύνδεσης (through moment-to-moment connection), η προσωποκεντρική δίνει στο άτομο την ευκαιρία να νιώσει ασφάλεια και να πάρει τον έλεγχο για να μπορέσει να επεξεργαστεί εμπειρίες με έντονο αποτύπωμα, όπως οι τραυματικές. Η επικέντρωση στο εδώ και τώρα απομακρύνει το άτομο από το τραυματικό γεγονός και, παίρνοντας την απόσταση, μπορεί να τις διαχειριστεί με σχετική ασφάλεια. Ο ψυχοθεραπευτής λειτουργεί όπως η μαία (midwife) (Rutherford, 2007). Φροντίζει το μέσα, το έξω και το άτομο στην ολότητά του. Το παρελθόν και το παρόν του που θα το οδηγήσουν στο μέλλον.
ΜΕΤΑΤΡΑΥΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ
Η ψυχική δυσφορία που βιώνει το άτομο έπειτα από ένα τραυματικό γεγονός, θα μπορούσε να έχει δυο αναγνώσεις. Από τη μια μπορεί να θεωρηθεί ως ένα κομμάτι παθολογικό, το οποίο χρήζει φροντίδας, ιδανικά υιοθετώντας μια αντιμετώπιση ιατρικού μοντέλου (όπως στην περίπτωση της διαταραχής μετατραυματικού στρες) και από την άλλη, σε μια πιο διευρυμένη ίσως θεώρηση, θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί ως ένας μηχανισμός προσαρμογής, ένα σημάδι για αναθεώρηση, ένα κίνητρο για προσαρμογή σε/και στα νεότερα δεδομένα.
Η Μετατραυματική Ανάπτυξη είναι μια νέα πρόταση από προσωποκεντρικούς θεραεπευτές στη mainstream ψυχολογία του τραύματος, που για δεκαετίες έδωσε έμφαση στην κατανόηση της φύσης και την αντιμετώπιση του μετατραυματικού συνδρόμου (Regel & Joseph, 2010). Η Μετατραυματική Ανάπτυξη αναφέρεται στην ένταξη, στην καταχώρηση και στην τακτοποίηση της πληροφορίας που έχει να κάνει με το τραύμα εντός της δομής του εαυτού του ατόμου, η οποία δομή εκ των πραγμάτων καλείται να αλλάξει, να επαναδομηθεί.
Η προσωποκεντρική προσέγγιση, αν και έχει περιθωριοποιηθεί στην κλινική πρακτική με άτομα που έχουν τραυματιστεί ψυχικά ως «μη ειδική» ή επειδή υπολείπεται κατάλληλων δεξιοτήτων, έχει ωστόσο πολλά να προσφέρει και είναι πολύ πιο κοντά στη θεωρητική κατανόηση της ψυχολογίας του τραύματος και στη θεραπευτική πρακτική για τη διευκόλυνση της μετατραυματικής ανάπτυξης. Χωρίς να παραβλέπονται τα δεινά που συνοδεύουν ένα ψυχολογικό τραύμα, αναλόγως δεν θα πρέπει να παρακάμπτουμε το γεγονός ότι ένα τραύμα δεν οδηγεί απαραίτητα σε μια καταστραμμένη ζωή. Γνωρίζοντας ότι υπάρχει η δυνατότητα να ευεργετηθούν εκ των υστέρων, αυτή η γνώση μπορεί να δώσει ελπίδα στους ανθρώπους. Οι σχέσεις βελτιώνονται, τα άτομα εκτιμούν φίλους και οικογένεια, νιώθουν περισσότερη συμπόνοια και καλοσύνη για τους άλλους. Τα άτομα αλλάζουν την αντίληψη που έχουν για τον εαυτό τους, γίνονται ανθεκτικότεροι, σοφότεροι και πιο ελαστικοί. Η φιλοσοφία ζωής αλλάζει, εκτιμούν την κάθε μέρα περισσότερο, αναθεωρούν τι πραγματικά αξίζει στη ζωή (Joseph, 2015).
Για τη φιλοσοφία της προσωποκεντρικής ο πελάτης είναι αυτός που ξέρει τι τον πονάει και τι χρειάζεται να κάνει για να ανακουφιστεί (Rogers, 1961). Ο προσωποκεντρικός θεραπευτής αποφεύγει τη χρήση θεραπευτικών τεχνικών, γιατί δεν θεωρεί τον εαυτό του αυθεντία στη θεραπευτική σχέση. Στόχος του είναι να δημιουργήσει τις περιβαλλοντικές συνθήκες που θα διευκολύνουν τον πελάτη να αξιολογήσει μόνος του τις εμπειρίες του και να βρει τον προορισμό του στη ζωή. Η μη καθοδηγητική στάση όμως που υιοθετεί, δεν θα τον αποτρέψει από το να μελετήσει τις ψυχολογικές διαδικασίες που εμπλέκονται στην προσαρμογή του ατόμου στο ψυχολογικό τραύμα προκειμένου να κατανοήσει και να επικοινωνήσει την κατανόησή του αυτή. Αρκετοί έχουν παρεξηγήσει την έννοια της μη κατευθυντικότητας που ενστερνίζεται η προσωποκεντρική θεραπεία. Έλλειψη καθοδηγητικότητας σημαίνει ότι δεν κατευθύνει ο ψυχοθεραπευτής τη θεραπευτική διαδικασία αλλά ο πελάτης. Μη κατευθυντικότητα δεν σημαίνει όμως ότι δεν μπορεί να συμπεριλαμβάνεται στο θεραπευτικό πλαίσιο και η ψυχοεκπαίδευση (Brodley, 2006).
Η μετατραυματική ανάπτυξη ιδωμένη μέσα από ένα προσωποκεντρικό πλαίσιο αναφοράς περιγράφει τη μετακίνηση των ατόμων που έχουν επιβιώσει από τραυματικά γεγονότα προς το να γίνουν πλήρως λειτουργικά (Joseph, 2004). Η ιδέα της μετατραυματικής ανάπτυξης είναι συμβατή με το μοντέλο της δυναμικής του ατόμου για εξέλιξη (Τάση Πραγμάτωσης) και με τη διευκολυντική θεραπευτική στάση, ώστε να γίνει «πλήρως λειτουργικό» (Joseph & Murphy, 2012). Ο Rogers όρισε την Τάση Πραγμάτωσης ως την εγγενή προδιάθεση του οργανισμού να αναπτύξει το σύνολο των δυνατοτήτων του για την επιβίωση, την ανάπτυξη, την ενίσχυση και τη διαφοροποίησή του (Rogers, 1951). Με τον όρο πλήρως λειτουργικό πρόσωπο, επίσης, εννοούσε κάτι πολύ περισσότερο από το να είναι το άτομο απαλλαγμένο από δυσφορία ή δυσλειτουργικότητα. Η πλήρης λειτουργικότητα δεν είναι μια κατάσταση που κατακτιέται άπαξ. Εμπεριέχει τη μεταβλητότητα, ότι το άτομο είναι ένα πρόσωπο σε διαδικασία, σε πορεία (person in process). Tο πλήρως λειτουργικό άτομο είναι ανοιχτό στον κόσμο γύρω του και εμπιστεύεται την ικανότητά του να δημιουργεί νέες σχέσεις με το περιβάλλον του και εξασκεί την ικανότητα προσαρμοστικότητας. Το πλήρως λειτουργικό άτομο διαθέτει εποικοδομητική και αξιόπιστη φύση και συμπεριφορά. Eγκαταλείπει την αμυντική στάση απέναντι σε αρνητικές εμπειρίες και συναισθήματα και ανοίγεται στο ευρύ φάσμα των αναγκών του. Γενικά, η συμπεριφορά του είναι στην ολότητά της περισσότερο ισορροπημένη και ρεαλιστική. Έχει την αίσθηση ότι βιώνει μία ολοκληρωμένη και ευτυχισμένη ζωή και συνεχώς αναζητά νέες προκλήσεις και εμπειρίες. Αποδέχεται ότι η αλλαγή είναι απαραίτητη και αναπόφευκτη (Rogers, 1959).
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Η προσωπική ανάπτυξη που έπεται του τραύματος δεν προέρχεται φυσικά από το τραυματικό γεγονός αυτό καθαυτό αλλά από τον αγώνα που δίνει το ίδιο το άτομο να κατανοήσει τι του έχει συμβεί. Το θέμα της Μετατραυματικής Ανάπτυξης ανοίγει και θέματα σχετικά με τη δεοντολογία της θεραπευτικής διαδικασίας. Ερευνητές και θεραπευτές καλούνται να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί με το ιδεολογικό ρεύμα της «θετικής σκέψης» και τον περιοριοριστικό εγκλωβισμό που μπορεί να το συνοδεύει. Οι προσωποκεντρικοί θεραπευτές γνωρίζουν την έννοια της μη κατευθυντικότητας και την εφαρμόζουν, αφού βρίσκεται στη βάση της προσέγγισής τους. Είναι η μη κατευθυντικότητα που θα διευκολύνει τη Μετατραυματική Ανάπτυξη. Οι αντιξοότητες της ζωής και οι τραυματικές εμπειρίες δεν οδηγούν σε θετικές αλλαγές. Είναι η τάση πραγμάτωσης του ατόμου και το διευκολυντικό περιβάλλον που προσφέρει η προσωποκεντρική προσέγγιση που θα βοηθήσει (Tedeschi & Calhoun, 2004).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Brodley, B. T. (2006). Non-directivity in client-centered therapy. Person-Centered and Experiential Psychotherapies, 5, 36–52.
Havens, J. (n.d.). Trauma and PTSD.
Joseph, S. (2004). Client-centred therapy, posttraumatic stress disorder and posttraumatic growth. Theory and practice. Psychology and Psychotherapy: Theory, Research, and Practice, 77, 101-12.
Joseph, S. (2015). A person-centered perspective on working with people who have experienced psychological trauma and helping them move forward to posttraumatic growth. Person Centered and Experiential Psychotherapies, 14 (3), 178–190.
Joseph, S., & Linley, A. (2005). Positive adjustment to threatening events: An organismic valuing theory of growth through adversity. Review of General Psychology, 262- 280.
Joseph, S., & Linley, P. A. (2006). Growth following adversity: Theoretical perspectives and implications for clinical practice. Clinical Psychology Review, 26, 1041- 1053.
Joseph, S., & Murphy, D. (2012). Person-centered approach, positive psychology and relational helping: Building bridges. Journal of Humanistic Psychology, 1- 26.
Kalsched, D. (1996). The inner world of trauma: Archetypal defenses of the personal spirit. New York: Brunner-Routledge.
Mate, G. (2021). The Wisdom of Trauma. Film. Science & Nonduality. By Maurizio and Zaya Benazzo.
Regel, S., & Joseph, S. (2010). Post-traumatic stress: The facts. Oxford University Press.
Rogers, C. A. (1951). Theory of Personality and Behaviour. In C. Rogers, Client-Centered Therapy. Its current practice, implications and theory. London: Constable.
Rogers, C. (1957). The Necessary and Sufficient Conditions of Therapeutic Personality Change. Journal of Consulting Psychology, Vol.21, p. 95-103.
Rogers, C. (1959). A Theory of Therapy, Personality and Interpersonal Relationships as Developed in the Client-centered Framework. In (ed.) S. Koch, Psychology: A Study of a Science. Vol. 3: Formulations of the Person and the Social Context. New York: McGraw Hill.
Rogers, C. (1961). On Becoming a Person, 4th edition. UK: Robinson.
Rogers, C. (1980). A Way of Being. USA: Houghton Mifflin Harcourt.
Rutherford, M. (2007). Bearing Witness: Working with clients who have experienced trauma- Considerations for a person-centered approach to counseling. Person-Centered and Experiential Psychotherapies, 6 (3).
Tedeschi, R. G., & Calhoun, L. G. (2004). Posttraumatic growth: Conceptual foundations and empirical evidence. Psychological Inquiry, 15, 1-18.